De kool, de geit en de druk op de zorg

 

Veel Kamerleden hekelen het huidige ad-hocbeleid en gehop van lockdown naar lockdown, en vragen de regering om een langetermijnstrategie. Maar ze komen zelf ook niet met een structurele oplossing en gaan moeilijke keuzes uit de weg. Zo zien velen de noodzaak in van de huidige maatregelen en enkelen zouden zelfs nog verder willen gaan, maar diverse fracties vroegen ook om opheffing van het verbod op georganiseerde amateursport na vijven, vooral voor kinderen en jongeren. Terecht reageerde Rutte daarop met het verzoek of ze dan gelijk even wilden aangeven welke maatregel ervoor in de plaats moet komen. Daarop kwam geen antwoord, want niemand wil een bepaalde sector nog harder aanpakken. We willen kortom, bijna allemaal de kool en de geit sparen.

Twee weken geleden verwoordde Marc Bonten het heel helder bij Nieuwsuur: je kunt niet de zorg ontlasten, geen harde maatregelen nemen en ook geen vaccinatiedrang of dwang invoeren. Buiten een groep virologen, epidemiologen en aanverwanten die via (social) media steeds oproepen tot harder ingrijpen omdat we in feite al in code zwart zitten, willen weinigen die keuze echt maken. Zo vond zo ongeveer iedereen in de Kamer die erom werd gevraagd een vaccinatieplicht niet aan de orde en disproportioneel, al hoor je de laatste dagen ook wel zeggen dat je voor de toekomst niks kunt uitsluiten. Ook minister De Jonge liet zich in die termen uit.

Alles uit de kast

Dat argument hoor je overigens vaker: een vaccinatieplicht, of ook het veel minder vergaande 2G, kan pas aan de orde zijn als echt alles uit de kast is gehaald. Ook over het sluiten van scholen wordt dat gezegd. Zodat we in een cirkel belanden: zolang op gebied A niet meer is gedaan, gaan we op gebied B ook niet zo ver, want dat is ‘disproportioneel’. Zo houden we elkaar gevangen en maken geen keuze, en maken daarmee eigenlijk wel een keuze, namelijk om de zorg minimaal te ontlasten.

Het huidige maatregelenpakket is het minimale dat het OMT adviseerde, en daar is vervolgens door het kabinet nog wat afgehaald. Het advies bevatte ook een langere kerstvakantie, coronapas in winkels en langere treinen (in het eerdere advies werd ook voorgesteld om weer met een strikt binnenlands reisadvies te komen, ik neem aan dat men daar ook nog steeds achter staat). Met dit pakket zou volgens het OMT het aantal kontakten dat tot virusoverdracht leidt met 20-25% worden verminderd. Bij een reproductiegetal van 1,2 a 1,25 is dat nodig om het aantal besmettingen te stabiliseren, niet eens verminderen. Daar heeft kabinet dus nog wat van afgehaald, en de Kamer wilde daar nog weer wat afhalen. Dit betekent dat de belasting in de zorg lang hoog zal blijven en het langer zal duren voordat de planbare zorg weer kan worden uitgevoerd, lees voordat mensen met kanker, erge pijn of een andere nare aandoening geholpen kunnen worden en de verpleegkundigen weer normale roosters hebben. Een situatie die volgens sommigen nagenoeg gelijk staat aan code zwart. Inmiddels is de ‘R’ gezakt naar net onder de 1, dus misschien hebben we mazzel en zal die toch nog iets verder dalen. Daar staat tegenover dat de verwachting is dat met de nieuwe Omikron-variant de R sterk zal stijgen (in de Zuid-Afrikaanse provincie waar hij nu al dominant is, ging de R van 0,8 naar boven de 2), en dat die, volgens berekeningen van de Europese gezondheidsdienst ECDC, over een paar maanden de overhand zal hebben.

Mager advies

Het is onbegrijpelijk dat het OMT niet met een verdergaand advies kwam, zoals sommige leden wel hadden bepleit. Zij moesten het afleggen tegen leden die het welzijn van de kinderen boven een toegankelijke zorg voor iedereen stelden. Dat ook kinderen hier de dupe van zijn blijkt o.a. uit dit schrijnende verhaal. De zorg loopt al weken compleet vast, een groot deel van de planbare zorg - ook steeds meer de kritieke - wordt uitgesteld. Verpleegkundigen draaien diensten van 12 uur, tijd om te eten is er nauwelijks. Ook de wijkzorg slaat alarm en er sterven weer tientallen ouderen per dag in de verpleeghuizen aan corona.

Het OMT zou zich beter kunnen beperken tot het doorrekenen van het effect van verschillende maatregelen, zonder zich in de inhoudelijke discussie te mengen over wat al dan niet wenselijk is. En die doorrekening zou direct - dus vóór de persconferentie - openbaar moeten worden gemaakt, zodat de media en de Kamer hun werk kunnen doen, namelijk de macht controleren en kritisch bevragen.

Velen verwijten Rutte en de regering gebrek aan visie, het chagrijn in de Kamer en op straat neemt met de dag toe, en de trage boostercampagne waarbij we weer eens helemaal onderaan bungelen, helpt natuurlijk niet. Maar helemaal terecht is dat ook niet. Ten eerste volgt het kabinet in grote lijnen het OMT en de Gezondheidsraad, en hun adviezen waren ook mager. Toen onze buren al aan het prikken waren was daar volgens de Gezondheidsraad nog geen enkele noodzaak toe. Terwijl in andere landen kinderen al vlijtig worden gevaccineerd beveelt de Gezondheidsraad aan slechts een heel klein deel dat extra risico loopt te vaccineren. En nu België honderdduizenden kindervaccins van Pfizer heeft klaarliggen, ziet men daar bij ons nog geen noodzaak toe. Dus mocht de Gezondheidsraad over een maand opeens besluiten dat kinderen vaccineren toch wel een goed idee is (weinig risico, veel winst, wellicht de enige manier om sluiting van de scholen nog te voorkomen), dan zijn we nog wel even bezig om ze hier te krijgen en vervolgens alles logistiek te regelen, en vergeet niet dat de ict-systemen ervoor ook nog op orde moeten worden gemaakt.

Pijnlijk

Maar ook de publieke opinie en de media spelen een rol. Zo is een bekende mantra, die met grote regelmaat in de media door deskundologen wordt verkondigd, dat je ongevaccineerden niet moet ‘stigmatiseren’ want dat werkt averechts. Dwang is al helemaal uit den boze, en we moeten ons in ze verplaatsen want het zijn heus niet allemaal wappies. In diverse reportages op het Journaal, Nieuwsuur en in kranten kwamen ze aan het woord. Bijvoorbeeld een vrouw die vertelde hoe pijnlijk het is om niet naar een terras te kunnen, want dan kun je niet meer binnen plassen zonder eerst een test te moeten doen, en als zwangere vrouw moet je juist vaak plassen. Gezellig winkelen was er daardoor ook niet meer bij. Een hele ‘gewone’ vrouw, absoluut geen wappie, sympathiek ook, iemand die je een terrasje gunt. En omdat het verboden is om op zo iemand druk uit te oefenen en we haar in haar waarde moeten laten, werd er niet bij verteld dat juist je als zwangere niet laten vaccineren extra risico’s met zich meebrengt, voor moeder en kind, zoals afgelopen week pijnlijk duidelijk werd. (Waarom is de filmploeg van de NOS niet met haar naar een dokter of gynaecoloog gegaan om haar te laten informeren over de mogelijke gevolgen van haar keuze en had dat ook uitgezonden?)

De media zouden hun aandacht beter kunnen richten op het tegengaan van desinformatie, wat immers levens kost, in plaats van de indruk te wekken dat het allemaal puur een persoonlijke aangelegenheid is en ons te vertellen dat we toch vooral aardig moeten blijven tegen ongevaccineerden. De meerderheid is volgens mij juist verrassend genuanceerd, en velen kennen wel mensen in hun omgeving die niet zijn gevaccineerd.

Ik zou zelf juist liever horen hoe ik op een goede manier het gesprek kan aangaan want het is nou eenmaal wel een zaak van leven en dood. Door je te concentreren op de informatie en niet op de personen erachter ga je ook vooroordelen en polarisatie tegen. Het is ook best ingewikkeld om altijd het onderscheid te zien tussen betrouwbare informatie en nepnieuws of hoaxes, en je wordt soms langzaam de complothoek in gedreven, bijvoorbeeld door de algoritmes van YouTube zoals Arjen Lubach vorig jaar zo treffend aantoonde. Het is verbluffend hoe weinig media op dat gebied doen terwijl het zo ontzettend belangrijk is.

Ik kan me heus voorstellen dat het soms pijnlijk kan zijn als ongevaccineerde om niet meer vanzelfsprekend op allerlei plaatsen naar binnen te mogen, maar het valt toch wel behoorlijk in het niet bij het zoveel grotere leed van de vele duizenden mensen die al zo lang op een belangrijke operatie wachten, en de opnieuw stille ramp die zich in de verzorgingshuizen onder ouderen voltrekt. Nee, dat is niet enkel de schuld van de ongevaccineerden. Het ligt ook aan de afname van de effectiviteit van de vaccins, de trage boostercampagne, het grootschalige gesjoemel met QR codes (oh wacht, dat zijn wel weer ongevaccineerden die zo zonder test toch naar binnen konden), en in het algemeen teveel mensen die vinden dat hun eigenbelang boven dat van de samenleving gaat. Maar zonder 15% ongevaccineerden liep de zorg niet vast ondanks de Haagse traagheid en stroperigheid, en waren de cafés nu nog gewoon ’s avonds open.

Zondebokken

Het klopt dat we de neiging hebben in moeilijke tijden een zondebok te zoeken en dat het niet constructief is een enkele groep eruit te pikken en als enige schuldige aan te wijzen. Maar misschien is het probleem wel dat we ongevaccineerden inderdaad teveel als groep zien en niet als vooral toch een bonte en toevallige verzameling van mensen die iets dat ons heel erg zou helpen uit deze crisis te komen, om verschillende redenen nalaten. Geen groep met een collectieve identiteit, belang en andere kenmerken, maar allemaal losse individuen wiens angsten, twijfels of misplaatste overtuigingen nu onbedoeld en ongewild, leidt tot de dood van anderen. Een keuze die je wat mij betreft niet zou moeten mogen maken, omdat je daarmee als overheid ook het signaal geeft dat dit dus ook een optie is, en dus legitiem. En dan is het logisch dat mensen die optie willen kunnen gebruiken zonder vervolgens toch als paria te worden weggezet en van zaken te worden uitgesloten.

Daarbij hebben we nogal de neiging om het eigen straatje schoon te vegen. Iedere keer wanneer er nieuwe maatregelen dreigen, roepen de horeca, de winkels, de amateursportverenigingen, de reisbranche, de voetbalbond en de theaters om het hardst dat het probleem niet bij hun zit. ‘WIJ hebben het allemaal fantastisch geregeld, we doen zo ons best, en nu worden we daarvoor gestraft’. In plaats van het veel realistischere: ‘Ook wij zullen zeker hebben bijgedragen aan de huidige golf van besmettingen, het is nou eenmaal erg moeilijk dat helemaal te vermijden, en we hebben er begrip voor dat er nieuwe maatregelen nodig zijn, ook in onze branche’.

Zo ook individuen: de ongevaccineerden die op tv kwamen riepen allemaal in koor dat zij het probleem niet waren: ‘IK draag altijd een mondkapje waar het moet en let op de afstand, ik heb juist de indruk dat veel gevaccineerden er veel lakser mee omgaan omdat ze denken toch wel beschermd te zijn’. In de psychologie is vaker gewezen op het mechanisme dat we onszelf structureel overschatten en anderen onderschatten in bepaalde zaken. Zo vindt bijna iedereen dat hij/zij socialer dan gemiddeld rijdt, zich beter dan gemiddeld aan regels houdt, aardiger is dan gemiddeld etc. Dat leidt tot een stuitend gebrek aan verantwoordelijkheidsgevoel.

Vaccinatieplicht

Opvallend is dat in andere landen bepaalde keuzes wel worden gemaakt. In Oostenrijk, een van de weinige landen waar de zorg net zo dreigde vast te lopen als bij ons is gebeurd, is een strenge lockdown ingevoerd - je weet wel, zo’n echte waarbij niks open is, niet alleen na vijven, en je ook echt thuis moet werken. Deze volgde op een lockdown voor de ongevaccineerden en wordt daar ook weer door gevolgd. Waarna er dan in februari een vaccinatieplicht komt met maandelijkse boetes. Ook Duitsland gaat over tot een plicht in februari, en voert nu al op grote schaal 2G in. Ook daar lopen, met veel meer capaciteit dan hier, de IC’s vol. Diverse andere landen hebben vaccinatie verplicht gesteld voor bepaalde beroepen en passen 2G toe in het maatschappelijk leven. Ook de boetes voor verschillende overtredingen zijn hoger. Er zijn protesten, zeker, maar de meeste mensen zien de noodzaak van deze maatregelen in, wil je de zorg overeind houden en het aantal besmettingen in de hand houden.

Tegenover het mechanisme van de zelfoverschatting, de alom circulerende misinformatie en wantrouwen in de overheid staan daar sterkere gemeenschapswaarden, is men toch wat gedweeër, en heeft men misschien een wat minder groot ego waardoor de Individuele Vrijheid met een iets kleinere letter wordt geschreven. Wij waren trots op onze 'intelligente lockdown' en we roemen graag onze eigenzinnigheid, maar die lijkt zich nu tegen ons te keren.

Regering

Misschien hebben we de regering die we verdienen, en die zeker het beste onze eigen mentaliteit en zwakheden weerspiegelt. Een regering die iedereen te vriend wil houden en steeds de kool en de geit probeert te sparen, en wanneer duidelijk is dat dat niet lukt in eerste instantie de problemen gaat bagatelliseren alvorens uiteindelijk toch schoorvoetend van strategie te veranderen. Zo zei minister De Jonge meermaals dat er nog lang geen code Zwart is, terwijl IC verpleegkundigen daar anders over denken. Vandaar steeds weer dat misplaatste optimisme en naïviteit: ‘Als jullie je nou maar ietsje beter aan de basisregels houden, dan hoeven wij geen rotmaatregelen te nemen en kunnen iedereen te vriend houden.’ Maar de gemiddelde Nederlander is misschien net zo’n opportunist als Rutte, en heeft een eenduidige boodschap nodig waarvan men ook echt de noodzaak inziet.

We hebben een daadkrachtigere regering nodig die niet bang is voor verzet maar de burger wel serieus neemt. Die eerlijk en transparant is over de afwegingen en de moeilijke keuzes die gemaakt moeten worden. Een overheid die ons, ik durf het bijna niet te zeggen, misschien een beetje kan verheffen. En die de noodzakelijke veranderingen in ons bestuur en organisatie kan doorvoeren om beter met dit soort crises om te gaan. De kans dat Rutte 4 hiertoe in staat is lijkt me helaas uitgesloten.