Conflicten rond het Oekraïne-conflict

 

“De oorlog in Oekraïne wordt in het Westen veelal voorgesteld als een duel, David versus Goliath. Maar dat is onterecht, betoogt hoogleraar Conflict Studies Jolle Demmers.”

Dit was de introductie die de Universiteit Utrecht (UU) plaatste bij een verkorte weergave van een lezing die Demmers eind maart hield als lid van een commissie van de Adviesraad Internationale Vraagstukken van het Vlaamse parlement. Zij geeft daar geregeld advies over vraagstukken rond oorlog en vrede, en dat advies komt er kort gezegd op neer dat we moeten stoppen met al die wapens naar Oekraïne sturen en moeten inzetten op vredesbesprekingen met Rusland.

In tegenstelling tot de talrijke relletjes en controverses over Israël-Palestina, waarover ik veel heb geblogd, kunnen mensen die idiote ideeën spuien over Oekraïne op meer weerwoord rekenen, en dat weerwoord wordt ook niet zo makkelijk genegeerd en geframed als ‘louche pro-Oekraïne lobby’. Demmers en de UU kregen dan ook de wind van voren na dit artikel.

De tekst van de lezing is inmiddels verwijderd van de site van de UU, nadat ze eerst al iets was aangepast en van een ‘toelichting’ voorzien. Wat deze controverse gemeen heeft met de discussies rond Israël is dat anti-westerse denkbeelden, vermomd in een wetenschappelijk jasje, als interessante invalshoek worden gepresenteerd.

Vijf conflicten

Hoe ziet Jolle Demmers deze oorlog dan, als het geen strijd is tussen een brute agressor en een dapper voor zijn vrijheid strijdend slachtoffer? Om te beginnen onderscheidt zij wel 5 verschillende conflicten. Volgens haar bestond het eerste conflict uit “lokale spanningen en landelijke tweespalt” na de onafhankelijkheid in 1991: “geweld tussen pro-Russische en pro-Oekraïense milities, gedreven door een mix van machismo, militarisme, extreem nationalisme en met claims over zelfbestuur, en zorgen over behoud van taal en identiteit, die wel degelijk gedeeld werden door delen van de bevolking. Het afgelopen jaar vluchtten immers ook 3 miljoen Oekraïners naar Rusland.” 

Dit muteerde in het tweede conflict, “een geïnternationaliseerd intrastatelijk conflict, toen lokale milities in de Oekraïense staatsstructuren en het leger raakten geïncorporeerd, en ook de steun vanuit Rusland op gang kwam.” Demmers doelt op dan op de oorlog over de Donbas vanaf 2014, die zij een ‘burgeroorlog’ noemt. In de latere aanpassing is pas de steun van Rusland toegevoegd.

De huidige oorlog van Rusland tegen Oekraïne is dan het derde conflict in die rij, een “inval die de burgeroorlog naar een interstatelijk conflict transformeerde, en waarvan de inzet gaat over territorium en bestuur, rakend aan de soevereiniteit van Oekraïne”. Dus nu pas is Rusland volgens Demmers partij. Ze bagatelliseert de Russische betrokkenheid vanaf 2014, die ook in het vonnis over de MH17 is bevestigd.  Er zijn veel bewijzen voor de Russische rol bij de 'tegenopstand' als reactie op de Majdan protesten. 'Rakend aan de soevereiniteit van Oekraïne' is nogal een understatement als je land wordt aangevallen met als doel de regering omver te werpen en zoveel mogelijk gebied in te pikken. 

Bovenop deze oorlog spelen volgens Demmers nog twee conflicten: “... de geopolitieke strijd met de Verenigde Staten en de NAVO aan de ene kant en Rusland aan de andere. Dit gaat over militaire invloedssferen en veiligheid, maar ook over afzetmarkten, energie, de NAVO en de wapenindustrie.” Nummer vijf is nog verder weg: “Het is de strijd tussen de Verenigde Staten en China over unipolariteit en wereldmacht.” Ze strijden om de rol van supermacht die als enige alle andere landen kan beïnvloeden.

De wil van Oekraïne

Zo ken ik er nog wel een paar. Ieder gewapend conflict heeft ook bredere dimensies, landen zijn altijd bezig hun positie te verbeteren en macht uit te breiden. Er zijn wel meer landen die door deze oorlog aan invloed winnen, zoals Polen en Turkije, maar niemand zal beweren dat zij daarom mede verantwoordelijk zijn. Die beschuldiging is kennelijk met name voor Amerika en de NAVO weggelegd. Het absurde aan deze theorie is verder dat de NAVO juist terughoudend was: het schoof een Oekraïens lidmaatschap steeds op de lange baan, ondanks de duidelijke dreiging tegen dat land en de vurige wens snel lid te kunnen worden. Ook een EU lidmaatschap werd tot voor kort afgehouden. ‘Zeker, ooit, maar er is nog een lange weg te gaan.’ Het EU associatieverdrag waarvan onterecht werd beweerd dat het bedoeld was als opmaat naar EU lidmaatschap, was volgens sommigen juist bedoeld als troostprijs omdat lidmaatschap er voorlopig niet inzit.

Dat is meteen ook een van de zaken die indruisen tegen de proxy-oorlog theorie: in die theorie is Oekraïne een soort speelbal van andere grootmachten, een instrument, en heeft kennelijk zelf niet echt een wil. Maar het omgekeerde gebeurt: Oekraïne besloot tegen de verwachting in dat het wou vechten en geen enkel compromis wilde sluiten over haar soevereiniteit en grondgebied. Het vroeg westerse steun, het smeekt continu om wapens en overtuigt juist het Westen steeds ervan dat het kan winnen en dit dus zinvol is. Steeds weer worden we verrast, ook nu weer. Hoe vaak is al voorspeld dat Bachmoet zou vallen? Die strijd is nog steeds onbeslist met het Oekraïense tegenoffensief. Veel zogenaamde realisten blijven de beslissende rol die de Oekraïners zelf spelen in deze oorlog ontkennen en doen alsof alleen de wil en belangen van grootmachten en machtsblokken telt.

Burgeroorlog

Demmers verraadt met haar beschrijvingen van deze conflicten een duidelijke pro-Russische bias: de vele Oekraïners die noodgedwongen naar Rusland vluchtten omdat Rusland hen geen andere keus liet als bewijs aanvoeren van grote verdeeldheid binnen Oekraïne is bijna Orwelliaans, het beschrijven van ultranationalistische Oekraïense milities, taal en identiteit en zorgen over zelfbestuur als reden voor de ‘burgeroorlog’ in de Donbas noemen (en daarmee ontkennen dat de pro-Russische milities door Rusland waren opgezet en de zorgen om zelfbestuur en taal en identiteit ook vooral uit de Russische koker kwamen). Hierover heeft Marit de Roij een scherpe draad geschreven op Twitter. In de eerste plaats bestrijdt zij dat er een burgeroorlog gaande was en valt ze over termen als pro-Oekraïense en pro-Russische milities. Het benadrukken van grote verdeeldheid en interne strijd in Oekraïne is onderdeel van de Russische propaganda, en met de focus op de ‘geopolitieke strijd’ tussen enerzijds de NAVO/VS en anderzijds Rusland wordt verdoezeld dat Rusland binnenviel om Oekraïne te overheersen.

Het hele narratief van dit soort mensen lijkt daar wel op gericht te zijn, en op het gelijkstellen van de bedoelingen van de grootmachten VS en Rusland, zonder enig oog voor het feit dat de Amerikanen, ondanks dat ze in het verleden ook vaker de fout ingingen, nu wel degelijk handelen uit medemenselijkheid en solidariteit met een democratie. Je kunt je immers met recht afvragen hoe strategisch belangrijk Oekraïne helemaal is voor de VS, en of dat alleen deze steun wel kan verklaren. De Roij: “Wat NAVO hier doet is 'n land dat smeekt om hulp verdedigen tegen genocide. Als het NAVO ging om invloedssferen, hadden ze Oekraïne allang lid gemaakt.”

Duiding

Vanwege de negatieve reacties werd de samenvatting van Demmers’ lezing op de site van de UU eerst van extra duiding voorzien:

“Wanneer verschillende wetenschappers onderzoek doen naar en expertise hebben op eenzelfde maatschappelijke kwestie, dan kunnen zij hieruit verschillende wetenschappelijke conclusies trekken en verschillende bewoordingen kiezen. De universiteit is van mening dat verschillende standpunten, conclusies, bewoordingen en nuances bijdragen aan het wetenschappelijk en maatschappelijk debat. Dat debat vindt ook nu plaats via verschillende kanalen.” 

 En vervolgens gewist en vervangen door een ander stuk uit haar lezing:

“Geweld roept sterke emoties op. Geweld vraagt om morele duiding en begrenzing. We vallen routineus terug in groepsdenken: wij/zij – waarbij we geneigd zijn te geloven dat ons eigen geweld rechtmatig is en dat van de ander barbaars. Deze tweedeling duldt geen tegenspraak. Dit groepsdenken belemmert een realistische analyse van het conflict, en daarmee de kans op een pragmatische oplossing. Een kans op vrede. Een kritische blik op de eigen stellingname, dat is misschien wel de zwaarste opdracht in oorlogstijd. Vaak is het niet zozeer de ‘waarheid’ die als eerste sneuvelt in een oorlog, maar vooral het vermogen tot zelfreflectie en kritiek. (...)

Oorlog wordt vaak voorgesteld als een duel: als een gewapende strijd tussen twee vijanden. Maar oorlogen zijn veel eerder clusters van conflicten, met ieder hun eigen oorzaken en constellaties, die op elkaar inwerken en elkaar versterken. Zo’n perspectief kan ook worden toegepast op wat de ‘Oekraïne oorlog’ is gaan heten.”

In haar lezing ging Demmers hier verder op in. Ze pleit voor ‘dwarsdenken’ in deze tijden van zwart-wit denken, hekelt het ‘groepsdenken’ dat zich van ons in Europa heeft meester gemaakt en waarin het eigen geweld als goed en dat van de vijand als barbaars en duivels wordt neergezet. Een dissident is een verrader, er is geen ruimte meer voor tegenspraak. Ze haalt Nietzsche aan, die oproept van je vijand te houden en je vriend te haten. Volgens haar ligt heel de EU op ramkoers met Rusland, willen we principieel dat Oekraïne wint en al zijn gebieden terug verovert, inclusief de Krim. Dit is risicovol, vanwege de kans op nucleaire escalatie, leidt tot veel meer doden en ellende, en de kans van slagen is heel klein. Ze toont begrip voor het principe erachter maar stelt hier een ander principe tegenover, namelijk dat het kwaad dat oorlog aanricht in verhouding moet staan tot het goed dat je nastreeft, wat volgens haar dus duidelijk niet zo is. “Beter een onrechtvaardige vrede dan een rechtvaardige oorlog”, zo citeert ze Cicero. Ze denkt dat de EU ook veel kan bereiken met diplomatie en door de geannexeerde gebieden niet te erkennen.

Pleidooi

Behalve wat vage aanduidingen hiervoor geeft ze geen concrete aanwijzing van hoe zo’n alternatief eruit moet zien. Ook legt ze niet uit waarom het onrealistisch is dat Oekraïne Rusland uit het merendeel van de bezette gebieden kan verdrijven. Ze beweert dat de hele EU als één man voor totale herovering is, vanuit een niet onderhandelbaar principe en zwart-wit denken over goed en fout. Door te erkennen dat er ook nog 2 geopolitieke oorlogen spelen kunnen we ons eigen aandeel zien en dat kan tot een uitweg leiden.

Dergelijke betogen tegen voortgaande wapenleveranties aan Oekraïne (ze heeft vorig jaar een oproep daartoe ondertekend) zijn niet vrijblijvend. Geregeld komen we zulke pleidooien tegen, met doorgaans een mengeling van desinformatie over de oorlog en Oekraïne, wensdenken over Rusland, overdrijven van de (nucleaire) risico’s van doorvechten en overschatting van Ruslands militaire kracht en onderschatting van de Oekraïense. Ja, sommige militaire experts geloven niet dat Oekraïne kan winnen. Veel experts dachten dat Kyiv in 2 weken zou vallen (72 uur beweerde de CIA aanvankelijk), ze dachten dat Bachmoet in oktober zou vallen, of in november, januari, maart dan toch zeker en toen was het al april, en op 9 mei, de dag dat de Russen hun overwinning op de nazi’s vieren, hadden ze het nog steeds niet geheel in handen.

Wat mij totaal verbluft in al deze vertogen is dat ten eerste het Oekraïense aandeel in het verloop van de oorlog stelselmatig wordt geminimaliseerd, ze zijn slechts slachtoffers, niet alleen van Rusland maar evenzeer van de VS dat vooral zijn eigen geopolitieke belangen nastreeft. Ze verdienen veiligheid, ze mogen van Demmers zelf kiezen van welke landen ze veiligheidsgaranties krijgen nadat ze hun wens NAVO-lid te worden hebben opgegeven. Wellicht dezelfde landen die ze die garanties in 1994 in het Budapest Memorandum beloofden?

Hun eigen wens door te vechten omdat ze na jaren van onderhandelen met de Russen en diverse gebroken verdragen en beloftes niet geloven dat soevereiniteit en veiligheid mogelijk zijn zonder ze militair te verdedigen, is kennelijk irrelevant. Demmers zegt dat het ongemakkelijk is, pervers zelfs, om in eigen veiligheid over het lijden van anderen te praten, over geweld ver weg, en ziet het juist daarom als haar taak naar een uitweg te zoeken door kritisch naar de eigen kant te kijken.

Ik vind het ‘ongemakkelijk’ om degene die wordt aangevallen en met vernietiging bedreigd, wiens steden dagelijks worden getroffen en wiens burgers gedeporteerd of gedwongen tegen hun eigen land te vechten, om die geen stem te geven. Ze hekelt het EU goed-versus-kwaad denken, we kijken naar de oorlog als een Marvel film: “Zelensky als een Iron Man die die rol met verve speelt. Poetin als de duivel in het Kremlin die niet voor rede vatbaar is en alleen maar méér wil.” En dat is kennelijk niet juist.

Zelensky werd wakker in een nachtmerrie en besloot te doen wat iedere goede president zou moeten doen in deze situatie: hij vluchtte niet maar bleef in Kyiv, werd stem en gezicht van de Oekraïense standvastigheid en ijverde voor zijn land bij de internationale gemeenschap; men wilde nooit meer buigen voor de Russen. Dat wij daarvan in Europa onder de indruk raakten is niet meer dan logisch. Vanuit onze luie en veilige stoel bepleiten dat Oekraïne wel een stukje soevereiniteit kan opgeven in ruil voor vrede, voor wat wij denken dat vrede gaat zijn, dat voelt behoorlijk ongepast.

Ratna Pelle

~~~~~~~~~~~