Het is al code zwart in de ziekenhuizen

 

De coronacijfers vallen tot nu toe mee, omikron lijkt echt minder ziekmakend dan delta en het boosteren is op stoom gekomen, dus de roep om versoepelingen neemt toe. We weten echter dat er vaak te snel is versoepeld en we daarvoor een hoge prijs hebben betaald. De ziekenhuizen en ic’s liggen nog steeds overvol, het stuwmeer aan uitgestelde operaties groeit verder, en de uitval in de zorg is onverminderd hoog. Wie werkelijk denkt dat het allemaal wel meevalt en de lockdown zwaar overdreven is, kan misschien dit artikel in De Volkskrant even lezen:

Het dreigen sombere maanden te worden voor patiënten die op de wachtlijst staan voor een operatie. Sommigen wachten al meer dan een half jaar op hun behandeling. Volgens de recentste cijfers is het stuwmeer aan inhaalzorg na vier coronagolven gegroeid naar 210 duizend operaties. Dat aantal is volgens een woordvoerder van de Nederlandse Zorgautoriteit (NZa) de afgelopen weken alleen maar verder opgelopen.

41 procent van de operatiekamers is gesloten. Zeker 20 van de 73 ziekenhuizen kunnen niet alle kritiek planbare zorg, zoals kankerbehandelingen, binnen de norm van zes weken leveren. Veel patiënten op de wachtlijst zullen ook in het eerste kwartaal van 2022 vermoedelijk niet worden geholpen, zei Ernst Kuipers, voorzitter van het Landelijk Netwerk Acute Zorg eerder deze maand tijdens een briefing aan de Tweede Kamer.

Er zijn vele duizenden mensen die dagelijks ondragelijke pijn lijden omdat hun operatie voor onbepaalde tijd is uitgesteld. Ze zien en voelen hoe ze achteruit gaan. Zoals deze man die nu 22 uur per dag op bed ligt omdat in de rolstoel zitten teveel pijn doet. Hij lijdt aan MS en heeft nierstenen die er zo snel mogelijk uit moeten:

‘Het voelt alsof mijn leven uit mijn vingers glipt. Ondanks mijn ziekte probeer ik er alles uit te halen. Ik ben normaal gesproken een echte doener: elke dag met mijn hulphond erop uit, lekker het strand op. Daar haal ik energie uit. Nu heb ik het gevoel dat ik steeds verder achteruitga. Dat vind ik misschien nog wel het ergste van dit alles.’

Maar ook mensen die onherstelbare schade oplopen of zelfs komen te overlijden. Ernst Kuipers zei eerder dat het uitstellen van die zorg veel levensjaren zal kosten. Voor alles behalve corona en zeer acute zaken zoals een ernstig ongeluk of hartaanval, kom je mogelijk achteraan die enorme wachtlijst te staan (het werkt meen ik in feite zo dat de ernstigste gevallen eerst mogen, wat ertoe leidt dat veel mensen net zo lang moeten wachten tot hun gezondheid zozeer is achteruit gegaan dat ze tot de semi-acute gevallen behoren). Het is moreel behoorlijk dubieus dat alle coronapatiënten, ook de ongevaccineerden, eerst een bed krijgen en daarna de kankerpatiënt pas aan de beurt komt. Het gaat zelfs zo ver dat soms op de dag van de geplande operatie deze wordt afgezegd omdat het enige vrije bed naar een acute coronapatiënt moet.

Dit roept de vraag op of er misschien andere keuzes moeten worden gemaakt. Of een bepaald aantal bedden vast gereserveerd moet worden voor bijvoorbeeld hart- of kankerpatiënten, los van hoeveel coronapatiënten er binnen komen. Daarmee zal er vrijwel zeker code zwart optreden, maar dat is er in feite nu ook al. Verschillende zorgmedewerkers hebben dit bepleit, maar er wordt in de politiek met een grote boog omheen gelopen omdat het zo gevoelig ligt. Laten we hopen dat het nieuwe kabinet wat dit betreft wat meer politieke moed zal tonen.

Het idee dat wanneer je een (ernstige) diagnose krijgt en snel onder het mes moet, je mogelijk niet geholpen kunt worden, is afschuwelijk. Het recht op goede zorg is een basisrecht, het is iets waar we vanzelfsprekend vanuit gaan. We verzekeren ons er ook voor, er gaat enorm veel geld in om, en we zien onze gezondheid als een van de belangrijkste zaken in het leven. We wikken en wegen aan het einde van het jaar over welke zorgverzekering we nemen, met volledige of beperkte vrije keuze, maar op dit moment kun je voor een deel van de zorg (met name wanneer er een ic-bed na een operatie of behandeling nodig is) überhaupt niet terecht. Ik ben oprecht verbaasd dat hier niet veel meer om te doen is, dat dit niet dagelijks in Nieuwsuur en talkshows voorbij komt en dat mensen zich hier niet veel meer druk om maken.

Er is een ongekende gezondheidscrisis bezig. Niet in de eerste plaats om de kans dat je corona oploopt en de (nogal kleine) kans dat je daar ernstig ziek van wordt of langdurige klachten houdt, maar vooral door de totaal overbelaste zorg in de ziekenhuizen. Dat meer dan 200.000 mensen al vele maanden moeten wachten op een operatie en dit aantal wekelijks verder groeit, want veel niet-corona zorg is nog steeds afgeschaald. Een paar cijfers ter illustratie:

- Afgelopen week kon 40% van de ziekenhuizen de kritiek planbare zorg niet altijd binnen zes weken leveren. Men verwacht dat vanaf half januari de druk op de ziekenhuizen door omikron opnieuw zal toenemen.

- 49% van de ziekenhuizen heeft planbare zorg (zoals knie- en heupoperaties) deels geannuleerd en 50% volledig. Ziekenhuizen houden hun reguliere zorg afgeschaald om ervoor te zorgen dat zij acute en semi-acute zorg (zorg die binnen 24 uur moet worden verleend om gezondheidsschade te voorkomen) kunnen blijven verlenen.

Dit betekent dat ieder van ons, wanneer je een verdacht knobbeltje hebt, een chronische aandoening die plots kan verergeren, verwijde bloedvaten of nierfalen, zaken waarvoor je soms snel behandeld moet kunnen worden, zeer waarschijnlijk op een lange wachtlijst komt met alle risico’s van dien. We hebben terecht een verzekeringsstelsel waarin iedereen voor basiszorg verzekerd moet zijn, omdat we vinden dat iedereen hier altijd recht op heeft. We vinden het onbegrijpelijk dat er in de VS mensen rondlopen die niet verzekerd zijn en niet naar de dokter of het ziekenhuis kunnen indien nodig. Maar wat wij nu hebben is erger, want velen kunnen nu voor een aantal noodzakelijke behandelingen niet terecht, en het lijkt erop dat dit nog wel even gaat duren. Het zorgpersoneel zit er totaal doorheen en de uitval is onverminderd hoog.

Zoals gezegd wordt al her en der geopperd om zaken anders te organiseren, met speciale corona ziekenhuizen, een minimumaantal bedden voor andere afdelingen, etc. Maar voor de meeste mensen is het vuurwerkverbod of het geen inkopen kunnen doen voor de feestdagen belangrijker. Alleen mensen in en rond de zorg lijken zich hier druk om te maken.

Minister De Jonge zei onlangs dat meer ic-bedden ons niet helpen tegen groeiende besmettingscijfers en je er hooguit een paar dagen of week tijd mee zou kopen. Dat klopt als je eenmaal in een exponentiële groeicurve zit met hoge cijfers en verder geen maatregelen neemt. Maar het zou wel degelijk helpen tegen het zorginfarct. In België hoeven ze bij dezelfde cijfers als wij hebben niet alles dicht te gooien omdat er veel meer ic-bedden zijn (2000 op zo’n 11 miljoen mensen). Ook in Denemarken volstaan met hogere besmettingscijfers mildere maatregelen, en in Engeland is alles, zelfs het nachtleven, nog open. Er is meer tijd voordat je aan het plafond zit qua ziekenhuiscapaciteit en dus stringente maatregelen nodig zijn.

Daar komt bij dat Nederland ook steeds achteraan loopt bij het prikken, we minder testen en traceren, en we ons iets minder goed aan de maatregelen lijken te houden dan in sommige andere landen. Als Nederland het aantal ic-bedden dat België heeft zou hebben had alle niet-covid zorg kunnen doorgaan. Die ic-bedden zijn er uiteraard niet even bij te toveren, of beter gezegd: het zorgpersoneel dat daarvoor nodig is, want het kost jaren eer je zoveel ic-verpleegkundigen hebt opgeleid. De afgelopen tijd is het aantal verpleegkundigen juist afgenomen...

De vraag hoe je dit probleem oplost voert hier te ver, maar het begint bij de erkenning dat dit nodig is en dat we structureel meer ic-capaciteit nodig hebben de komende jaren, juist ook om de niet-covid zorg te blijven waarborgen. Ik mis hierin een gevoel van urgentie bij zowel het huidige als nieuwe kabinet. Ik was ook totaal verbluft dat in het nieuwe coalitieakkoord nog geen halve pagina staat over het coronabeleid. Voor allerlei zaken worden ongekende bedragen uitgetrokken, de miljarden vliegen je om de oren, maar bij de zorg moet de verwachte groei afgeremd en de ic’s worden hooguit met mobiele tijdelijke teams uitgebreid (‘flexibele opschaling’). Verder lijkt iedere visie te ontbreken.

Het is fijn dat omikron mogelijk meevalt en dat de somberste scenario’s in elk geval niet lijken uit te komen. Omikron is mogelijk een stap naar het endemisch worden van corona, zo zei WHO topman David Nabarro. Ook anderen zijn voorzichtig optimistisch: de kans is groot dat corona steeds milder zal worden, maar in welk tempo is niet te zeggen. Op dit moment hebben we echter een enorm zorginfarct en gezondheidscrisis op te lossen, en met het huidige zwalkende beleid kan het nog jaren duren voor de kritieke planbare zorg weer op het niveau van voor de pandemie is en alle uitgestelde operaties zijn ingehaald.

Exponentiële groei - de omikron variant

Een week is een eeuwigheid bij exponentiële groei. Vier dagen ook. Dat zijn bij de omikronvariant van het COVID-19 virus twee verdubbelingen. Een verdubbeling van 1% naar 2% lijkt niks, maar van 50 naar 100 is een wereld van verschil. Twee verdubbelingen later ingrijpen kan betekenen dat de vijver niet voor 25% maar voor 100% bedekt is met waterlelies, het kan vele duizenden ziekenhuisopnames of zelfs doden schelen. We verkijken ons continu op exponentiële groei. Ook ik schrok me weer een hoedje toen ik voor de gelegenheid de saga van het schaakbord met de rijstkorrels opzocht. Die gaat ongeveer zo:

In India leefde een koning met een groot verdriet. Hoewel hij de laatste oorlog had gewonnen, was zijn zoon omgekomen in de strijd. Hij sloot zich op in eenzaamheid. Op een dag klopte er een bezoeker aan. Hij had voor de koning een spel ontwikkeld met twee legers, op 64 zwarte en witte vakjes. De koning vond het een prachtig spel, en wilde de avonturier bedanken: hij mocht alles vragen wat hij wilde!

De bezoeker vroeg het volgende: “Ik wil 1 rijstkorrel voor het eerste vakje op het schaakbord, 2 voor de tweede, 4 voor de derde, en het aantal verdubbelt voor ieder vakje tot 64.” “Maar natuurlijk,” zei de koning, “wat een bescheiden vraag!” Een week later klopten verwarde wiskundigen aan bij het kasteel. Het ging namelijk om een totaal van 18.446.744.073.709.551.615 rijstkorrels: zóveel dat heel India bedekt zou zijn onder een laag van 30 centimeter rijst. De koning benoemde de avonturier tot zijn hoogste raadgever, want zoveel rijst kon hij met de beste wil niet geven.

Iemand probeerde dit schaakspel met de rijstkorrels na te bouwen, en waar de korrels niet meer op de vakjes pasten gebruikte hij buizen om ze in te stoppen. Maar die werden al snel te hoog. In het 18^de vakje al 140 cm, ofwel bijna 3 kilo rijst, en het 26^ste vakje zou meer dan 300 meter hoog worden, dus hij besloot miniaturen van hoge dingen te maken en die op de vakjes te plaatsen:

Zo hoog als de buizen zouden reiken als ik wél zou doorbouwen. Dus, op vakje 26 komt een miniatuur Eiffeltoren. En op andere vakjes andere hoge dingen. Dingen waar miniaturen van zijn of van te maken zijn.

De Burj Kalifa (hoogste gebouw ter wereld), de Mount Everest natuurlijk en daarna het International Space Center. De maan, Mars, de zon en als laatste, heel toevallig maar bijna ontroerend toepasselijk, de Voyager. Bijna de laatste buis, de 62e,  met rijst zou zo hoog zijn als de afstand van de aarde tot het door mensen gemaakte object dat het verste staat van de aarde.

Verder dan ons eigen zonnestelsel dus. En dat moet je dan nog eens met 4 vermenigvuldigen voor vakje 64. Mindblowing.

Op het eerste gezicht denk je er met een paar grootverpakkingen rijst wel te zijn, of oké, als je iets beter nadenkt misschien een paar vrachtwagens. Maar dan heb je toch echt wel genoeg rijst. Het geniepige is: twee vakjes minder op het schaakbord en je had ‘maar’ een kwart van de hoeveelheid gehad (zoals de vijver met waterlelies 2 dagen eerder nog maar voor een kwart bedekt is). Bij vakje 20 zit je op een nog overzichtelijke 10 kilo, bij vakje 25 is dat opgelopen naar 336 kilo en bij vakje 30 zit je op meer dan 10.000 kilo. Bij vakje 34 is dit al opgelopen tot bijna 172.000 kilo, en daarna worden de getallen zo astronomisch dat je je er helemaal niks meer bij kunt voorstellen.

Omdat dit soort cijfers en berekeningen voor gewone stervelingen (in tegenstelling wellicht tot wiskundigen, astronomen en epidemiologen) niet te bevatten zijn, gaan we telkens nat. En daarom denken veel mensen nu: ‘Maar het gaat toch goed? De cijfers dalen toch? En er zijn nog maar een paar procent omikron gevallen in Nederland, bovendien weten we nog helemaal niet hoe ziekmakend omikron nou precies is. Stel dat het maar half zo ernstig is, dan zitten we juist goed’. Dat laatste klopt dus niet: het blijkt dat je met een iets hogere besmettelijkheid dan toch al heel snel op meer ziekenhuisopnames en doden komt, alweer door de verraderlijke exponentiële groei.

De regering heeft dat dit keer iets beter begrepen en neemt maatregelen voordat de cijfers weer omhoog schieten. Maar eigenlijk wisten ze dit een week geleden ook al, want toen liepen de cijfers in andere landen met meer omikron besmettingen ook al op. Dit schreef het OMT in haar advies op 10 december, een week voordat uitlekte dat het OMT een harde lockdown adviseert: ‘Er worden verdubbelingstijden van 2 tot 3 dagen gerapporteerd uit Zuid-Afrika en het Verenigd Koninkrijk, en dat duidt op een mogelijk zeer snelle toename van het aandeel omikron in het aantal infecties.’

Ook meldt het OMT dat in een specifieke GGD-teststraat in Amsterdam het aantal omikron gevallen opliep van 0,5% op 3 december tot ruim 3% op 10 december. Verder werd benadrukt hoeveel nog onzeker is (vooral hoe ernstig infecties verlopen en hoeveel ziekenhuisopnames je dus kunt verwachten, en hoeveel besmettelijker hij nu is), om te vervolgen met: ‘De eerste simulaties waarin mogelijke combinaties worden berekend, suggereren dat de omikronvariant, ook bij voortzetting van de huidige maatregelen, een mogelijke golf van infecties kan veroorzaken in de komende maanden met een grotere omvang dan de golf die we achter de rug hebben.’

En: ‘De verwachting is dat de omikronvariant in de komende weken de plaats van de deltavariant zal overnemen. De eerste modelmatige verkenning van de mogelijke implicaties van de omikronvariant, kent veel onzekerheden.’ Eén van de aan het OMT gepresenteerde modellen laat een mogelijk hoge piek in besmettingen en daarmee ook ziekenhuis- en IC-opnames in januari zien. Vanwege de onzekerheden, wil het OMT de komende week gebruiken om de situatie opnieuw te beoordelen, omdat er waarschijnlijk belangrijke gegevens over ziekmakend vermogen beschikbaar komen.’

Een week later is nog steeds niet duidelijk hoe ziekmakend omikron precies is, en of hij veel besmettelijker is dan delta of vooral beter aan onze immuniteit (door doorgemaakte ziekte dan wel vaccinaties) kan ontsnappen. En over de hoogte van de verwachte piek in januari kon men ook nog niet meer zeggen. Maar nu adviseerde het OMT wel een heuse lockdown en geen voortzetting van de halve, die overigens creatief werd omzeild door onder werktijd te sporten en met vrienden te lunchen. (In de media verschenen artikelen over het aanpassen van werktijden en het veranderen van vastgeroeste gewoontes om aan die avondlockdown te ontsnappen, heel constructief.) De motivatie is duidelijk: de risico’s zijn te groot dat omikron, door de razendsnelle verspreiding en het vermogen aan onze immuniteit te ontsnappen, de zorg weer verder zal belasten. Dat op een moment dat nog veel planbare zorg (ook de kritieke, dus kanker- en hartoperaties) is afgeschaald en de uitval gigantisch is. Oftewel: de kans is groot dat nog meer operaties afgezegd moeten worden, en er wellicht ook niet genoeg ic bedden (en vooral personeel) is om alle coronapatiënten te behandelen. Met meer doden tot gevolg. Maar dat wisten we allemaal vorige week ook al.

Dit zie je vaker. Ook bij het nieuwe advies van de Gezondheidsraad over het boosteren was er in feite niet veel nieuwe info beschikbaar, maar werd een maand later toch geadviseerd veel breder te boosteren, op grond van merendeels precies dezelfde bronnen die voor het eerdere advies ook werden geraadpleegd, zo liet een reconstructie van de Volkskrant zien. Ondertussen liepen de sterftecijfers op, en eer we waren begonnen was de oversterfte meer dan 1000 mensen per week. Veroorzaakt door Nederlandse eigenwijsheid of beter gezegd hardleersheid, de neiging dingen nog even aan te kijken, te wachten totdat we het zeker weten en ook vooral: je verkijken op de werking van exponentiële groei. Een week is een eeuwigheid bij exponentiële groei.

Deze week (of zelfs maar 4 dagen) vertraging kan ons straks voor grote problemen plaatsen. Volgens berekeningen zaten we in Amsterdam op woensdag al op 25% omikron, dus dat zou begin van de week zomaar 100% kunnen zijn. De vaccins werken nauwelijks nog tegen besmetting en ook minder goed tegen ziekenhuisopname, dus zonder booster ben je opeens weer deels onbeschermd. Wat we ook telkens vergeten: de besmettingen die je vandaag in de cijfers ziet zijn een week geleden opgelopen, en het duurt nog enkele weken voordat we die terugzien in de ziekenhuisopnames. Daarbij raken in eerste instantie vooral jongere mensen besmet en zij worden er minder ziek van. Daardoor lijkt het nu alsof omikron minder ziekmakend is.

Toch staat nu maar 30% van de bevolking achter de nieuwe maatregelen, zo meldde EenVandaag. Eigenlijk vreemd: een van de meest gehoorde klachten was steevast dat men te laat ingreep en te snel versoepelde, waardoor we met hogere golven en een overbelaste zorg opgescheept zitten. Ook nu wordt geroepen dat het allemaal de schuld is van de regering, omdat zij in september te snel versoepelde (wat natuurlijk ook wel klopt maar geen reden is nu minder te doen). Straks zal men ongetwijfeld zeggen dat ze (minimaal) een week eerder hadden moeten ingrijpen. Het probleem is: bij exponentiële groei moet je zo snel handelen dat de meesten het probleem nog niet zien, en je misschien ook nog niet zeker weet hoe groot het gevaar is. Wanneer het dan achteraf allemaal wel helder is, is het makkelijk roepen. De kans is groot dat men weer te laat is geweest…

De kool, de geit en de druk op de zorg

 

Veel Kamerleden hekelen het huidige ad-hocbeleid en gehop van lockdown naar lockdown, en vragen de regering om een langetermijnstrategie. Maar ze komen zelf ook niet met een structurele oplossing en gaan moeilijke keuzes uit de weg. Zo zien velen de noodzaak in van de huidige maatregelen en enkelen zouden zelfs nog verder willen gaan, maar diverse fracties vroegen ook om opheffing van het verbod op georganiseerde amateursport na vijven, vooral voor kinderen en jongeren. Terecht reageerde Rutte daarop met het verzoek of ze dan gelijk even wilden aangeven welke maatregel ervoor in de plaats moet komen. Daarop kwam geen antwoord, want niemand wil een bepaalde sector nog harder aanpakken. We willen kortom, bijna allemaal de kool en de geit sparen.

Twee weken geleden verwoordde Marc Bonten het heel helder bij Nieuwsuur: je kunt niet de zorg ontlasten, geen harde maatregelen nemen en ook geen vaccinatiedrang of dwang invoeren. Buiten een groep virologen, epidemiologen en aanverwanten die via (social) media steeds oproepen tot harder ingrijpen omdat we in feite al in code zwart zitten, willen weinigen die keuze echt maken. Zo vond zo ongeveer iedereen in de Kamer die erom werd gevraagd een vaccinatieplicht niet aan de orde en disproportioneel, al hoor je de laatste dagen ook wel zeggen dat je voor de toekomst niks kunt uitsluiten. Ook minister De Jonge liet zich in die termen uit.

Alles uit de kast

Dat argument hoor je overigens vaker: een vaccinatieplicht, of ook het veel minder vergaande 2G, kan pas aan de orde zijn als echt alles uit de kast is gehaald. Ook over het sluiten van scholen wordt dat gezegd. Zodat we in een cirkel belanden: zolang op gebied A niet meer is gedaan, gaan we op gebied B ook niet zo ver, want dat is ‘disproportioneel’. Zo houden we elkaar gevangen en maken geen keuze, en maken daarmee eigenlijk wel een keuze, namelijk om de zorg minimaal te ontlasten.

Het huidige maatregelenpakket is het minimale dat het OMT adviseerde, en daar is vervolgens door het kabinet nog wat afgehaald. Het advies bevatte ook een langere kerstvakantie, coronapas in winkels en langere treinen (in het eerdere advies werd ook voorgesteld om weer met een strikt binnenlands reisadvies te komen, ik neem aan dat men daar ook nog steeds achter staat). Met dit pakket zou volgens het OMT het aantal kontakten dat tot virusoverdracht leidt met 20-25% worden verminderd. Bij een reproductiegetal van 1,2 a 1,25 is dat nodig om het aantal besmettingen te stabiliseren, niet eens verminderen. Daar heeft kabinet dus nog wat van afgehaald, en de Kamer wilde daar nog weer wat afhalen. Dit betekent dat de belasting in de zorg lang hoog zal blijven en het langer zal duren voordat de planbare zorg weer kan worden uitgevoerd, lees voordat mensen met kanker, erge pijn of een andere nare aandoening geholpen kunnen worden en de verpleegkundigen weer normale roosters hebben. Een situatie die volgens sommigen nagenoeg gelijk staat aan code zwart. Inmiddels is de ‘R’ gezakt naar net onder de 1, dus misschien hebben we mazzel en zal die toch nog iets verder dalen. Daar staat tegenover dat de verwachting is dat met de nieuwe Omikron-variant de R sterk zal stijgen (in de Zuid-Afrikaanse provincie waar hij nu al dominant is, ging de R van 0,8 naar boven de 2), en dat die, volgens berekeningen van de Europese gezondheidsdienst ECDC, over een paar maanden de overhand zal hebben.

Mager advies

Het is onbegrijpelijk dat het OMT niet met een verdergaand advies kwam, zoals sommige leden wel hadden bepleit. Zij moesten het afleggen tegen leden die het welzijn van de kinderen boven een toegankelijke zorg voor iedereen stelden. Dat ook kinderen hier de dupe van zijn blijkt o.a. uit dit schrijnende verhaal. De zorg loopt al weken compleet vast, een groot deel van de planbare zorg - ook steeds meer de kritieke - wordt uitgesteld. Verpleegkundigen draaien diensten van 12 uur, tijd om te eten is er nauwelijks. Ook de wijkzorg slaat alarm en er sterven weer tientallen ouderen per dag in de verpleeghuizen aan corona.

Het OMT zou zich beter kunnen beperken tot het doorrekenen van het effect van verschillende maatregelen, zonder zich in de inhoudelijke discussie te mengen over wat al dan niet wenselijk is. En die doorrekening zou direct - dus vóór de persconferentie - openbaar moeten worden gemaakt, zodat de media en de Kamer hun werk kunnen doen, namelijk de macht controleren en kritisch bevragen.

Velen verwijten Rutte en de regering gebrek aan visie, het chagrijn in de Kamer en op straat neemt met de dag toe, en de trage boostercampagne waarbij we weer eens helemaal onderaan bungelen, helpt natuurlijk niet. Maar helemaal terecht is dat ook niet. Ten eerste volgt het kabinet in grote lijnen het OMT en de Gezondheidsraad, en hun adviezen waren ook mager. Toen onze buren al aan het prikken waren was daar volgens de Gezondheidsraad nog geen enkele noodzaak toe. Terwijl in andere landen kinderen al vlijtig worden gevaccineerd beveelt de Gezondheidsraad aan slechts een heel klein deel dat extra risico loopt te vaccineren. En nu België honderdduizenden kindervaccins van Pfizer heeft klaarliggen, ziet men daar bij ons nog geen noodzaak toe. Dus mocht de Gezondheidsraad over een maand opeens besluiten dat kinderen vaccineren toch wel een goed idee is (weinig risico, veel winst, wellicht de enige manier om sluiting van de scholen nog te voorkomen), dan zijn we nog wel even bezig om ze hier te krijgen en vervolgens alles logistiek te regelen, en vergeet niet dat de ict-systemen ervoor ook nog op orde moeten worden gemaakt.

Pijnlijk

Maar ook de publieke opinie en de media spelen een rol. Zo is een bekende mantra, die met grote regelmaat in de media door deskundologen wordt verkondigd, dat je ongevaccineerden niet moet ‘stigmatiseren’ want dat werkt averechts. Dwang is al helemaal uit den boze, en we moeten ons in ze verplaatsen want het zijn heus niet allemaal wappies. In diverse reportages op het Journaal, Nieuwsuur en in kranten kwamen ze aan het woord. Bijvoorbeeld een vrouw die vertelde hoe pijnlijk het is om niet naar een terras te kunnen, want dan kun je niet meer binnen plassen zonder eerst een test te moeten doen, en als zwangere vrouw moet je juist vaak plassen. Gezellig winkelen was er daardoor ook niet meer bij. Een hele ‘gewone’ vrouw, absoluut geen wappie, sympathiek ook, iemand die je een terrasje gunt. En omdat het verboden is om op zo iemand druk uit te oefenen en we haar in haar waarde moeten laten, werd er niet bij verteld dat juist je als zwangere niet laten vaccineren extra risico’s met zich meebrengt, voor moeder en kind, zoals afgelopen week pijnlijk duidelijk werd. (Waarom is de filmploeg van de NOS niet met haar naar een dokter of gynaecoloog gegaan om haar te laten informeren over de mogelijke gevolgen van haar keuze en had dat ook uitgezonden?)

De media zouden hun aandacht beter kunnen richten op het tegengaan van desinformatie, wat immers levens kost, in plaats van de indruk te wekken dat het allemaal puur een persoonlijke aangelegenheid is en ons te vertellen dat we toch vooral aardig moeten blijven tegen ongevaccineerden. De meerderheid is volgens mij juist verrassend genuanceerd, en velen kennen wel mensen in hun omgeving die niet zijn gevaccineerd.

Ik zou zelf juist liever horen hoe ik op een goede manier het gesprek kan aangaan want het is nou eenmaal wel een zaak van leven en dood. Door je te concentreren op de informatie en niet op de personen erachter ga je ook vooroordelen en polarisatie tegen. Het is ook best ingewikkeld om altijd het onderscheid te zien tussen betrouwbare informatie en nepnieuws of hoaxes, en je wordt soms langzaam de complothoek in gedreven, bijvoorbeeld door de algoritmes van YouTube zoals Arjen Lubach vorig jaar zo treffend aantoonde. Het is verbluffend hoe weinig media op dat gebied doen terwijl het zo ontzettend belangrijk is.

Ik kan me heus voorstellen dat het soms pijnlijk kan zijn als ongevaccineerde om niet meer vanzelfsprekend op allerlei plaatsen naar binnen te mogen, maar het valt toch wel behoorlijk in het niet bij het zoveel grotere leed van de vele duizenden mensen die al zo lang op een belangrijke operatie wachten, en de opnieuw stille ramp die zich in de verzorgingshuizen onder ouderen voltrekt. Nee, dat is niet enkel de schuld van de ongevaccineerden. Het ligt ook aan de afname van de effectiviteit van de vaccins, de trage boostercampagne, het grootschalige gesjoemel met QR codes (oh wacht, dat zijn wel weer ongevaccineerden die zo zonder test toch naar binnen konden), en in het algemeen teveel mensen die vinden dat hun eigenbelang boven dat van de samenleving gaat. Maar zonder 15% ongevaccineerden liep de zorg niet vast ondanks de Haagse traagheid en stroperigheid, en waren de cafés nu nog gewoon ’s avonds open.

Zondebokken

Het klopt dat we de neiging hebben in moeilijke tijden een zondebok te zoeken en dat het niet constructief is een enkele groep eruit te pikken en als enige schuldige aan te wijzen. Maar misschien is het probleem wel dat we ongevaccineerden inderdaad teveel als groep zien en niet als vooral toch een bonte en toevallige verzameling van mensen die iets dat ons heel erg zou helpen uit deze crisis te komen, om verschillende redenen nalaten. Geen groep met een collectieve identiteit, belang en andere kenmerken, maar allemaal losse individuen wiens angsten, twijfels of misplaatste overtuigingen nu onbedoeld en ongewild, leidt tot de dood van anderen. Een keuze die je wat mij betreft niet zou moeten mogen maken, omdat je daarmee als overheid ook het signaal geeft dat dit dus ook een optie is, en dus legitiem. En dan is het logisch dat mensen die optie willen kunnen gebruiken zonder vervolgens toch als paria te worden weggezet en van zaken te worden uitgesloten.

Daarbij hebben we nogal de neiging om het eigen straatje schoon te vegen. Iedere keer wanneer er nieuwe maatregelen dreigen, roepen de horeca, de winkels, de amateursportverenigingen, de reisbranche, de voetbalbond en de theaters om het hardst dat het probleem niet bij hun zit. ‘WIJ hebben het allemaal fantastisch geregeld, we doen zo ons best, en nu worden we daarvoor gestraft’. In plaats van het veel realistischere: ‘Ook wij zullen zeker hebben bijgedragen aan de huidige golf van besmettingen, het is nou eenmaal erg moeilijk dat helemaal te vermijden, en we hebben er begrip voor dat er nieuwe maatregelen nodig zijn, ook in onze branche’.

Zo ook individuen: de ongevaccineerden die op tv kwamen riepen allemaal in koor dat zij het probleem niet waren: ‘IK draag altijd een mondkapje waar het moet en let op de afstand, ik heb juist de indruk dat veel gevaccineerden er veel lakser mee omgaan omdat ze denken toch wel beschermd te zijn’. In de psychologie is vaker gewezen op het mechanisme dat we onszelf structureel overschatten en anderen onderschatten in bepaalde zaken. Zo vindt bijna iedereen dat hij/zij socialer dan gemiddeld rijdt, zich beter dan gemiddeld aan regels houdt, aardiger is dan gemiddeld etc. Dat leidt tot een stuitend gebrek aan verantwoordelijkheidsgevoel.

Vaccinatieplicht

Opvallend is dat in andere landen bepaalde keuzes wel worden gemaakt. In Oostenrijk, een van de weinige landen waar de zorg net zo dreigde vast te lopen als bij ons is gebeurd, is een strenge lockdown ingevoerd - je weet wel, zo’n echte waarbij niks open is, niet alleen na vijven, en je ook echt thuis moet werken. Deze volgde op een lockdown voor de ongevaccineerden en wordt daar ook weer door gevolgd. Waarna er dan in februari een vaccinatieplicht komt met maandelijkse boetes. Ook Duitsland gaat over tot een plicht in februari, en voert nu al op grote schaal 2G in. Ook daar lopen, met veel meer capaciteit dan hier, de IC’s vol. Diverse andere landen hebben vaccinatie verplicht gesteld voor bepaalde beroepen en passen 2G toe in het maatschappelijk leven. Ook de boetes voor verschillende overtredingen zijn hoger. Er zijn protesten, zeker, maar de meeste mensen zien de noodzaak van deze maatregelen in, wil je de zorg overeind houden en het aantal besmettingen in de hand houden.

Tegenover het mechanisme van de zelfoverschatting, de alom circulerende misinformatie en wantrouwen in de overheid staan daar sterkere gemeenschapswaarden, is men toch wat gedweeër, en heeft men misschien een wat minder groot ego waardoor de Individuele Vrijheid met een iets kleinere letter wordt geschreven. Wij waren trots op onze 'intelligente lockdown' en we roemen graag onze eigenzinnigheid, maar die lijkt zich nu tegen ons te keren.

Regering

Misschien hebben we de regering die we verdienen, en die zeker het beste onze eigen mentaliteit en zwakheden weerspiegelt. Een regering die iedereen te vriend wil houden en steeds de kool en de geit probeert te sparen, en wanneer duidelijk is dat dat niet lukt in eerste instantie de problemen gaat bagatelliseren alvorens uiteindelijk toch schoorvoetend van strategie te veranderen. Zo zei minister De Jonge meermaals dat er nog lang geen code Zwart is, terwijl IC verpleegkundigen daar anders over denken. Vandaar steeds weer dat misplaatste optimisme en naïviteit: ‘Als jullie je nou maar ietsje beter aan de basisregels houden, dan hoeven wij geen rotmaatregelen te nemen en kunnen iedereen te vriend houden.’ Maar de gemiddelde Nederlander is misschien net zo’n opportunist als Rutte, en heeft een eenduidige boodschap nodig waarvan men ook echt de noodzaak inziet.

We hebben een daadkrachtigere regering nodig die niet bang is voor verzet maar de burger wel serieus neemt. Die eerlijk en transparant is over de afwegingen en de moeilijke keuzes die gemaakt moeten worden. Een overheid die ons, ik durf het bijna niet te zeggen, misschien een beetje kan verheffen. En die de noodzakelijke veranderingen in ons bestuur en organisatie kan doorvoeren om beter met dit soort crises om te gaan. De kans dat Rutte 4 hiertoe in staat is lijkt me helaas uitgesloten.