Iedere oorlog eindigt aan de onderhandelingstafel, tenzij één van beide partijen totaal verslagen wordt en zijn gebied door de ander wordt overgenomen. Als dat niet het geval is, dan zal er vroeg of laat een vredesverdrag moeten worden getekend, of tenminste een wapenstilstandsverdrag. Mensen die tegen het sturen van almaar zwaardere wapens naar Oekraïne zijn, beweren dat daarvan de vrede niet dichterbij komt en eisen onmiddellijke onderhandelingen om verdere ellende te voorkomen. Afgelopen zaterdag demonstreerden in Berlijn tienduizend of meer mensen hiervoor, op initiatief van radicaal-links maar met deelname van ook extreemrechtse demonstranten. In Nederland pleitte twee maanden geleden al de ‘Golfgroep’ voor hetzelfde in een open brief, evenals Harry van Bommel en een aantal andere (enigszins) bekende Nederlanders.
In de komende artikelen ga ik verder in op deze steeds weer terugkerende oproep.
Bereidheid
Westerlingen houden van onderhandelingen. Als er wordt gepraat, wordt er niet gevochten en vallen er dus geen doden en worden geen steden gebombardeerd. Tijdens onderhandelingen probeer je dichter bij elkaar te komen: Je luistert naar de ander, probeert elkaars wensen en angsten te begrijpen, ziet dat er een mens tegenover je zit en geen monster. Het was dan ook te verwachten dat in het Westen mensen zouden opstaan die roepen om onderhandelingen in plaats van het sturen van ‘almaar meer en zwaardere wapens die alleen maar tot meer bloedvergieten zullen leiden’.
Vredesonderhandelingen hebben alleen zin als aan een aantal voorwaarden wordt voldaan, en dat wordt vaak vergeten door degenen die hiervoor pleiten. De aard van zo’n verdrag en de concessies die worden gedaan door de partijen, zijn voor een groot deel het gevolg van de situatie op het slagveld.
Terwijl het front al enige tijd vrijwel stil ligt, piekert Rusland er niet over zich terug te trekken en lijkt de vier ‘geannexeerde’ Oekraïense provincies inpikken het minimale dat men wil bereiken, terwijl het voor Oekraïne ondenkbaar is een deel van zijn grondgebied op te geven aan een meedogenloze agressor in ruil voor ‘vrede’.
Op het eerste gezicht lijkt het oproepen tot onderhandelingen (in plaats van het blijven sturen van wapens) redelijk en constructief, maar in feite wordt het Russische geweld beloond en partij gekozen voor de agressor.
Een belangrijke voorwaarde voor het slagen van onderhandelingen is een oprechte bereidheid tot vrede. Wil men echt een einde aan het conflict, ook als de doelen niet (allemaal) zijn behaald? Wil men wel naar de ander luisteren en gunt men die ook iets? Denken de partijen dat ze met onderhandelingen meer kunnen bereiken dan met doorvechten? Ook belangrijk: welk belang kun je hebben bij tijdelijke onderhandelingen, die je vervolgens kunt laten mislukken zodra je legers weer versterkt zijn, waarna de gevechten worden hervat?
Onderhandelingen hebben pas een reële kans wanneer beide partijen op het slagveld niet meer vooruit komen en geen kansen meer zien daar iets aan te veranderen. De kosten van het doorvechten blijken hoog en staan dan niet in verhouding tot de baten. De steun in eigen land voor de oorlog moet afbrokkelen, je moet meer te verliezen dan te winnen hebben. Ook is er een minimum aan vertrouwen nodig, bijvoorbeeld omdat je weet dat de ander ook belang heeft bij het slagen van de onderhandelingen.
Ingegraven
Dat lijkt nu geenszins het geval. Beide landen hebben offensieven aangekondigd en denken nog te kunnen winnen. Er staat ook voor beide veel op het spel. Rusland zou op zich gewoon kunnen stoppen met de oorlog, maar die wordt er – met dank aan de propaganda en censuur – nog altijd breed gesteund en Poetin zou dat uiteraard politiek niet overleven. Hij en het Kremlin hebben zich diep ingegraven in propaganda over deze ‘existentiële strijd’ met de ‘satanische krachten’ van het ‘verdorven Westen’. In Russische talkshows klinkt dagelijks dreigende taal richting NAVO. In donderspeeches wordt Rusland voorbereid op een lange oorlog met zware offers. De eisen die men stelt zijn maximalistisch en volkomen onaanvaardbaar voor Oekraïne, het Westen en enige internationale rechtsorde. Rusland wil minimaal de vier geannexeerde provincies in handen houden (en krijgen) en voorkomen dat Oekraïne lid wordt van de NAVO.
Oekraïne heeft uiteraard nog veel meer te verliezen: zijn onafhankelijkheid en vrijheid. In de door Rusland bezette gebieden worden dagelijks oorlogsmisdaden gepleegd zoals martelingen, gedwongen deportaties, verkrachtingen. Alles wat waardevol is wordt geroofd of kapotgemaakt. Niet bezette steden worden dagelijks beschoten. Bezette gebieden worden totaal gerussificeerd, d.w.z. alles wat Oekraïens is of eraan doet denken wordt uitgewist, mensen krijgen gedwongen Russische paspoorten, kentekens, internet, tv, media en onderwijs, en moeten met Russisch geld betalen. Hier niet aan meedoen is verboden en er wordt keihard opgetreden tegen ‘collaborateurs’ met de vijand. Zelfs straatnamen en plaatsnamen worden hernoemd. In Marioepol moesten kinderen verplicht Russische soldaten bedanken en entertainen.
Afstand doen van de nu door Rusland bezette gebieden betekent het verlies van bijna 20% van zijn grondgebied, waaronder veel zware industrie, delfstoffen en vruchtbare landbouwgrond, een lange kuststrook met grote strategische waarde. Miljoenen mensen leven daar nu in onmenselijke omstandigheden, vaak in kapotte huizen zonder verwarming en toegang tot essentiële voorzieningen, in voortdurende angst voor Russische militairen die met totale willekeur opereren. Onderhandelingen op basis van de status quo zouden deze situatie gedogen en legitimeren, en beloont de Russische agressie.
Voor Rusland is een bevroren frontlijn in Oekraïne niet ongunstig, dus waarom zou men concessies doen voor echte vrede? Na een staakt-het-vuren langs de huidige frontlijn zouden nieuwe eisen opduiken en indien niet ingewilligd zou men het conflict op een later moment hervatten. Zo’n bevroren frontlijn is uiteraard wel ongunstig voor Oekraïne en houdt het kwetshaar, en de kans (een deel van) het gebied erachter ooit nog terug te krijgen zal steeds kleiner worden.
Wanneer je gaat onderhandelen is de kans op een dergelijke patstelling levensgroot. Daarmee is vrede geen stap dichterbij gekomen al lijkt dat op het eerste gezicht misschien wel zo. Er moet dus een sterke drijfveer zijn voor de Russen om verder te gaan en concessies te willen doen voor een vredesverdrag. Maar daar lees je zelden over in de pleidooien voor onderhandelingen. Men lijkt een totaal ongefundeerd vertrouwen te hebben dat onderhandelingen (en dan vaak ook nog in plaats van wapenleveranties aan Oekraïne, wat de krachtsverhoudingen ten gunste van de Russen doet verschuiven) een eigen dynamiek zullen volgen met een acceptabel vredesverdrag als automatische uitkomst.
Voorwaarden
Onderhandelen doe je daarom best vanuit een positie van kracht, zodat je eisen kunt stellen en voorwaarden kunt afdwingen die tot een werkbare oplossing leiden. Bij een schurkenstaat als Rusland hoef je niet op redelijkheid te rekenen; in Poetins ogen heeft Oekraïne helemaal geen bestaansrecht en hij deinst niet terug voor een paar duizend (of honderdduizend) doden meer of minder en de meest vreselijke oorlogsmisdaden.
Dus wat zou Rusland op dit moment drijven tot het sluiten van een compromis en erkennen van Oekraïense onafhankelijkheid? Mensen die voor onderhandelingen pleiten in dit stadium hebben hier geen goed antwoord op, en de oproepen en opiniestukken die met regelmaat verschijnen gaan nooit in op de vraag onder welke voorwaarden men zou moeten onderhandelen en wat het minimum is waaraan Oekraïne en het Westen moeten vasthouden. Men gaat uberhaupt doorgaans niet in op de inhoud van de onderhandelingen.
Om maar een paar voorbeelden te noemen van alleszins redelijke voorwaarden: Wanneer er wordt gepraat over vrede zou je willen kunnen eisen dat de miljoenen door Rusland gedwongen gedeporteerde mensen terug kunnen keren naar Oekraïne, inclusief de tienduizenden ontvoerde kinderen, dat de Oekraïners in de nog door Rusland bezette gebieden in vrijheid kunnen leven en hun eigen (Oekraïense) identiteit mogen hebben. Je zou eigenlijk ook herstelbetalingen willen eisen voor de circa 800 miljard euro aan schade, dat oorlogsmisdadigers worden uitgeleverd, en je zou voorwaarden willen die het voor Rusland onmogelijk of althans zeer onaantrekkelijk maken om nog eens aan te vallen. Je zou willen dat Rusland de grootste kerncentrale teruggeeft aan Oekraïne en Oekraïense schepen weer vrij hun graan laat uitvoeren. En dan hebben we het nog niet over teruggeven van op zijn minst een deel van het flinke stuk land dat ze nu nog in handen hebben, bijvoorbeeld de landstrook in het zuiden. Rusland zal niet vrijwillig aan dergelijke eisen willen voldoen, waarom zou het?
Mensen die denken dat er op grond van de huidige situatie op het slagveld een goede, duurzame vrede uit te onderhandelen valt zijn hopeloos naïef. Of ze zijn werkelijk bereid Oekraïense onafhankelijkheid en levensvatbaarheid op te offeren in ruil voor betere relaties met Rusland. En vinden het vervolgens ook niet zo erg als Rusland in andere ex-Sovjetstaten gaat huishouden. En hoe moeten we reageren als men een stukje land afpakt (klein stukje maar, om te beginnen) van bv. Finland? Dat is zeker ook geen oorlog waard.
En wat te denken van allerhande vormen van hybride oorlogsvoering en chantage (zoals cybercrime en cyber warfare), van beïnvloeding van onze politiek en besluitvorming? Er komt steeds meer naar buiten over hoe Rusland Westerse politici betaalde, bewuste propagandacampagnes opzette, tot op het hoogste niveau wist door te dringen in politiek gevoelige informatie door spionage activiteiten. Een deel van het probleem met nepnieuws en extreemrechts populisme is zeker door Rusland veroorzaakt, dat bewust op versterken van de sentimenten op de radicale flanken heeft ingezet om verdeeldheid te zaaien.
De afgelopen jaren is eindeloos geprobeerd te praten met Rusland en alles in redelijkheid op te lossen. Het Westen wilde geen oorlog riskeren voor de Krim en de Donbas in 2014, niet voor Zuid-Ossetië, niet voor Transnistrië, niet voor de inmenging in Syrië. Steeds probeerden we het op te lossen met praten en/of sancties, waarbij de sancties relatief mild waren en het gevoel van ‘business as usual’ niet wegnamen. En zo kwam het dat Willem Alexander nog in Sotsji gezellig proostte met Poetin, Gerhard Schröder zelfs goede maatjes was met Poetin en zowel Duitsland als Frankrijk geregeld contact met hem hadden (dit liep aanvankelijk ook nog door tijdens de invasie, maar werd na de gruwelijke oorlogsmisdaden in Boetsja gestopt). Al sinds 2014 werd geprobeerd de ‘Oekraïne-crisis’ in goed overleg op te lossen. Via het Normandië-overleg hebben Rusland, Oekraïne, Frankrijk en Duitsland tot in februari 2022 over uitvoering van de Minsk Akkoorden van 2014-2015 onderhandeld zonder succes. Akkoorden die de illegale Russische bezetting en annexatie van de Krim nog buiten beschouwing lieten.
Zoals de eindredacteur van het ZDF zaterdag op Nieuwsuur zei: als je een verkrachter in bed hebt liggen ga je niet zeggen ‘Laten we hiermee stoppen en onderhandelen hoe het verder moet’, maar ‘Weg uit mijn bed en mijn kamer! Daarna kunnen we praten over wat je probleem is.’ (Eigenlijk hem laten arresteren en berechten, maar bij Poetin zal dat moeilijk te verwezenlijken zijn.)
Ratna Pelle
