Conflicten rond het Oekraïne-conflict

 

“De oorlog in Oekraïne wordt in het Westen veelal voorgesteld als een duel, David versus Goliath. Maar dat is onterecht, betoogt hoogleraar Conflict Studies Jolle Demmers.”

Dit was de introductie die de Universiteit Utrecht (UU) plaatste bij een verkorte weergave van een lezing die Demmers eind maart hield als lid van een commissie van de Adviesraad Internationale Vraagstukken van het Vlaamse parlement. Zij geeft daar geregeld advies over vraagstukken rond oorlog en vrede, en dat advies komt er kort gezegd op neer dat we moeten stoppen met al die wapens naar Oekraïne sturen en moeten inzetten op vredesbesprekingen met Rusland.

In tegenstelling tot de talrijke relletjes en controverses over Israël-Palestina, waarover ik veel heb geblogd, kunnen mensen die idiote ideeën spuien over Oekraïne op meer weerwoord rekenen, en dat weerwoord wordt ook niet zo makkelijk genegeerd en geframed als ‘louche pro-Oekraïne lobby’. Demmers en de UU kregen dan ook de wind van voren na dit artikel.

De tekst van de lezing is inmiddels verwijderd van de site van de UU, nadat ze eerst al iets was aangepast en van een ‘toelichting’ voorzien. Wat deze controverse gemeen heeft met de discussies rond Israël is dat anti-westerse denkbeelden, vermomd in een wetenschappelijk jasje, als interessante invalshoek worden gepresenteerd.

Vijf conflicten

Hoe ziet Jolle Demmers deze oorlog dan, als het geen strijd is tussen een brute agressor en een dapper voor zijn vrijheid strijdend slachtoffer? Om te beginnen onderscheidt zij wel 5 verschillende conflicten. Volgens haar bestond het eerste conflict uit “lokale spanningen en landelijke tweespalt” na de onafhankelijkheid in 1991: “geweld tussen pro-Russische en pro-Oekraïense milities, gedreven door een mix van machismo, militarisme, extreem nationalisme en met claims over zelfbestuur, en zorgen over behoud van taal en identiteit, die wel degelijk gedeeld werden door delen van de bevolking. Het afgelopen jaar vluchtten immers ook 3 miljoen Oekraïners naar Rusland.” 

Dit muteerde in het tweede conflict, “een geïnternationaliseerd intrastatelijk conflict, toen lokale milities in de Oekraïense staatsstructuren en het leger raakten geïncorporeerd, en ook de steun vanuit Rusland op gang kwam.” Demmers doelt op dan op de oorlog over de Donbas vanaf 2014, die zij een ‘burgeroorlog’ noemt. In de latere aanpassing is pas de steun van Rusland toegevoegd.

De huidige oorlog van Rusland tegen Oekraïne is dan het derde conflict in die rij, een “inval die de burgeroorlog naar een interstatelijk conflict transformeerde, en waarvan de inzet gaat over territorium en bestuur, rakend aan de soevereiniteit van Oekraïne”. Dus nu pas is Rusland volgens Demmers partij. Ze bagatelliseert de Russische betrokkenheid vanaf 2014, die ook in het vonnis over de MH17 is bevestigd.  Er zijn veel bewijzen voor de Russische rol bij de 'tegenopstand' als reactie op de Majdan protesten. 'Rakend aan de soevereiniteit van Oekraïne' is nogal een understatement als je land wordt aangevallen met als doel de regering omver te werpen en zoveel mogelijk gebied in te pikken. 

Bovenop deze oorlog spelen volgens Demmers nog twee conflicten: “... de geopolitieke strijd met de Verenigde Staten en de NAVO aan de ene kant en Rusland aan de andere. Dit gaat over militaire invloedssferen en veiligheid, maar ook over afzetmarkten, energie, de NAVO en de wapenindustrie.” Nummer vijf is nog verder weg: “Het is de strijd tussen de Verenigde Staten en China over unipolariteit en wereldmacht.” Ze strijden om de rol van supermacht die als enige alle andere landen kan beïnvloeden.

De wil van Oekraïne

Zo ken ik er nog wel een paar. Ieder gewapend conflict heeft ook bredere dimensies, landen zijn altijd bezig hun positie te verbeteren en macht uit te breiden. Er zijn wel meer landen die door deze oorlog aan invloed winnen, zoals Polen en Turkije, maar niemand zal beweren dat zij daarom mede verantwoordelijk zijn. Die beschuldiging is kennelijk met name voor Amerika en de NAVO weggelegd. Het absurde aan deze theorie is verder dat de NAVO juist terughoudend was: het schoof een Oekraïens lidmaatschap steeds op de lange baan, ondanks de duidelijke dreiging tegen dat land en de vurige wens snel lid te kunnen worden. Ook een EU lidmaatschap werd tot voor kort afgehouden. ‘Zeker, ooit, maar er is nog een lange weg te gaan.’ Het EU associatieverdrag waarvan onterecht werd beweerd dat het bedoeld was als opmaat naar EU lidmaatschap, was volgens sommigen juist bedoeld als troostprijs omdat lidmaatschap er voorlopig niet inzit.

Dat is meteen ook een van de zaken die indruisen tegen de proxy-oorlog theorie: in die theorie is Oekraïne een soort speelbal van andere grootmachten, een instrument, en heeft kennelijk zelf niet echt een wil. Maar het omgekeerde gebeurt: Oekraïne besloot tegen de verwachting in dat het wou vechten en geen enkel compromis wilde sluiten over haar soevereiniteit en grondgebied. Het vroeg westerse steun, het smeekt continu om wapens en overtuigt juist het Westen steeds ervan dat het kan winnen en dit dus zinvol is. Steeds weer worden we verrast, ook nu weer. Hoe vaak is al voorspeld dat Bachmoet zou vallen? Die strijd is nog steeds onbeslist met het Oekraïense tegenoffensief. Veel zogenaamde realisten blijven de beslissende rol die de Oekraïners zelf spelen in deze oorlog ontkennen en doen alsof alleen de wil en belangen van grootmachten en machtsblokken telt.

Burgeroorlog

Demmers verraadt met haar beschrijvingen van deze conflicten een duidelijke pro-Russische bias: de vele Oekraïners die noodgedwongen naar Rusland vluchtten omdat Rusland hen geen andere keus liet als bewijs aanvoeren van grote verdeeldheid binnen Oekraïne is bijna Orwelliaans, het beschrijven van ultranationalistische Oekraïense milities, taal en identiteit en zorgen over zelfbestuur als reden voor de ‘burgeroorlog’ in de Donbas noemen (en daarmee ontkennen dat de pro-Russische milities door Rusland waren opgezet en de zorgen om zelfbestuur en taal en identiteit ook vooral uit de Russische koker kwamen). Hierover heeft Marit de Roij een scherpe draad geschreven op Twitter. In de eerste plaats bestrijdt zij dat er een burgeroorlog gaande was en valt ze over termen als pro-Oekraïense en pro-Russische milities. Het benadrukken van grote verdeeldheid en interne strijd in Oekraïne is onderdeel van de Russische propaganda, en met de focus op de ‘geopolitieke strijd’ tussen enerzijds de NAVO/VS en anderzijds Rusland wordt verdoezeld dat Rusland binnenviel om Oekraïne te overheersen.

Het hele narratief van dit soort mensen lijkt daar wel op gericht te zijn, en op het gelijkstellen van de bedoelingen van de grootmachten VS en Rusland, zonder enig oog voor het feit dat de Amerikanen, ondanks dat ze in het verleden ook vaker de fout ingingen, nu wel degelijk handelen uit medemenselijkheid en solidariteit met een democratie. Je kunt je immers met recht afvragen hoe strategisch belangrijk Oekraïne helemaal is voor de VS, en of dat alleen deze steun wel kan verklaren. De Roij: “Wat NAVO hier doet is 'n land dat smeekt om hulp verdedigen tegen genocide. Als het NAVO ging om invloedssferen, hadden ze Oekraïne allang lid gemaakt.”

Duiding

Vanwege de negatieve reacties werd de samenvatting van Demmers’ lezing op de site van de UU eerst van extra duiding voorzien:

“Wanneer verschillende wetenschappers onderzoek doen naar en expertise hebben op eenzelfde maatschappelijke kwestie, dan kunnen zij hieruit verschillende wetenschappelijke conclusies trekken en verschillende bewoordingen kiezen. De universiteit is van mening dat verschillende standpunten, conclusies, bewoordingen en nuances bijdragen aan het wetenschappelijk en maatschappelijk debat. Dat debat vindt ook nu plaats via verschillende kanalen.” 

 En vervolgens gewist en vervangen door een ander stuk uit haar lezing:

“Geweld roept sterke emoties op. Geweld vraagt om morele duiding en begrenzing. We vallen routineus terug in groepsdenken: wij/zij – waarbij we geneigd zijn te geloven dat ons eigen geweld rechtmatig is en dat van de ander barbaars. Deze tweedeling duldt geen tegenspraak. Dit groepsdenken belemmert een realistische analyse van het conflict, en daarmee de kans op een pragmatische oplossing. Een kans op vrede. Een kritische blik op de eigen stellingname, dat is misschien wel de zwaarste opdracht in oorlogstijd. Vaak is het niet zozeer de ‘waarheid’ die als eerste sneuvelt in een oorlog, maar vooral het vermogen tot zelfreflectie en kritiek. (...)

Oorlog wordt vaak voorgesteld als een duel: als een gewapende strijd tussen twee vijanden. Maar oorlogen zijn veel eerder clusters van conflicten, met ieder hun eigen oorzaken en constellaties, die op elkaar inwerken en elkaar versterken. Zo’n perspectief kan ook worden toegepast op wat de ‘Oekraïne oorlog’ is gaan heten.”

In haar lezing ging Demmers hier verder op in. Ze pleit voor ‘dwarsdenken’ in deze tijden van zwart-wit denken, hekelt het ‘groepsdenken’ dat zich van ons in Europa heeft meester gemaakt en waarin het eigen geweld als goed en dat van de vijand als barbaars en duivels wordt neergezet. Een dissident is een verrader, er is geen ruimte meer voor tegenspraak. Ze haalt Nietzsche aan, die oproept van je vijand te houden en je vriend te haten. Volgens haar ligt heel de EU op ramkoers met Rusland, willen we principieel dat Oekraïne wint en al zijn gebieden terug verovert, inclusief de Krim. Dit is risicovol, vanwege de kans op nucleaire escalatie, leidt tot veel meer doden en ellende, en de kans van slagen is heel klein. Ze toont begrip voor het principe erachter maar stelt hier een ander principe tegenover, namelijk dat het kwaad dat oorlog aanricht in verhouding moet staan tot het goed dat je nastreeft, wat volgens haar dus duidelijk niet zo is. “Beter een onrechtvaardige vrede dan een rechtvaardige oorlog”, zo citeert ze Cicero. Ze denkt dat de EU ook veel kan bereiken met diplomatie en door de geannexeerde gebieden niet te erkennen.

Pleidooi

Behalve wat vage aanduidingen hiervoor geeft ze geen concrete aanwijzing van hoe zo’n alternatief eruit moet zien. Ook legt ze niet uit waarom het onrealistisch is dat Oekraïne Rusland uit het merendeel van de bezette gebieden kan verdrijven. Ze beweert dat de hele EU als één man voor totale herovering is, vanuit een niet onderhandelbaar principe en zwart-wit denken over goed en fout. Door te erkennen dat er ook nog 2 geopolitieke oorlogen spelen kunnen we ons eigen aandeel zien en dat kan tot een uitweg leiden.

Dergelijke betogen tegen voortgaande wapenleveranties aan Oekraïne (ze heeft vorig jaar een oproep daartoe ondertekend) zijn niet vrijblijvend. Geregeld komen we zulke pleidooien tegen, met doorgaans een mengeling van desinformatie over de oorlog en Oekraïne, wensdenken over Rusland, overdrijven van de (nucleaire) risico’s van doorvechten en overschatting van Ruslands militaire kracht en onderschatting van de Oekraïense. Ja, sommige militaire experts geloven niet dat Oekraïne kan winnen. Veel experts dachten dat Kyiv in 2 weken zou vallen (72 uur beweerde de CIA aanvankelijk), ze dachten dat Bachmoet in oktober zou vallen, of in november, januari, maart dan toch zeker en toen was het al april, en op 9 mei, de dag dat de Russen hun overwinning op de nazi’s vieren, hadden ze het nog steeds niet geheel in handen.

Wat mij totaal verbluft in al deze vertogen is dat ten eerste het Oekraïense aandeel in het verloop van de oorlog stelselmatig wordt geminimaliseerd, ze zijn slechts slachtoffers, niet alleen van Rusland maar evenzeer van de VS dat vooral zijn eigen geopolitieke belangen nastreeft. Ze verdienen veiligheid, ze mogen van Demmers zelf kiezen van welke landen ze veiligheidsgaranties krijgen nadat ze hun wens NAVO-lid te worden hebben opgegeven. Wellicht dezelfde landen die ze die garanties in 1994 in het Budapest Memorandum beloofden?

Hun eigen wens door te vechten omdat ze na jaren van onderhandelen met de Russen en diverse gebroken verdragen en beloftes niet geloven dat soevereiniteit en veiligheid mogelijk zijn zonder ze militair te verdedigen, is kennelijk irrelevant. Demmers zegt dat het ongemakkelijk is, pervers zelfs, om in eigen veiligheid over het lijden van anderen te praten, over geweld ver weg, en ziet het juist daarom als haar taak naar een uitweg te zoeken door kritisch naar de eigen kant te kijken.

Ik vind het ‘ongemakkelijk’ om degene die wordt aangevallen en met vernietiging bedreigd, wiens steden dagelijks worden getroffen en wiens burgers gedeporteerd of gedwongen tegen hun eigen land te vechten, om die geen stem te geven. Ze hekelt het EU goed-versus-kwaad denken, we kijken naar de oorlog als een Marvel film: “Zelensky als een Iron Man die die rol met verve speelt. Poetin als de duivel in het Kremlin die niet voor rede vatbaar is en alleen maar méér wil.” En dat is kennelijk niet juist.

Zelensky werd wakker in een nachtmerrie en besloot te doen wat iedere goede president zou moeten doen in deze situatie: hij vluchtte niet maar bleef in Kyiv, werd stem en gezicht van de Oekraïense standvastigheid en ijverde voor zijn land bij de internationale gemeenschap; men wilde nooit meer buigen voor de Russen. Dat wij daarvan in Europa onder de indruk raakten is niet meer dan logisch. Vanuit onze luie en veilige stoel bepleiten dat Oekraïne wel een stukje soevereiniteit kan opgeven in ruil voor vrede, voor wat wij denken dat vrede gaat zijn, dat voelt behoorlijk ongepast.

Ratna Pelle

~~~~~~~~~~~

Oekraïne: nog geen tijd voor onderhandelingen

 

In mijn vorige artikel betoogde ik dat onderhandelingen om de oorlog in Oekraïne te beëindigen alleen kans van slagen hebben, als beide partijen er belang bij (menen te) hebben. Het alternatief van een staakt-het-vuren zonder snel zicht op een vredesverdrag speelt bovendien Rusland in de kaart, dat dan immers het veroverde gebied (langer) kan houden, beter verdedigen en zich dieper ingraven. Het resultaat van vredesonderhandelingen reflecteert de situatie op het slagveld; daarom is onderhandelen pas zinvol als je daar niks meer kunt bereiken, of als de kosten daarvan te hoog en ondraaglijk worden. Op dit moment is de Russische positie maximalistisch en niet te verenigen met een soeverein Oekraïne.

Krim

Oekraïne heeft er onlangs voor het eerst op gehint dat het mogelijk wil onderhandelen over de Krim na een succesvol tegenoffensief: “Als we erin slagen onze strategische doelen op het slagveld te halen en de grens met de Krim bereiken, dan zijn we bereid om een diplomatieke pagina te openen over deze kwestie”, aldus een hoge functionaris tegen de Financial Times. Dit lijkt niet onlogisch en de timing, nadat al weken op dit offensief wordt gehint, is ook niet toevallig. Na een succesvol offensief kan Oekraïne onderhandelen vanuit een veel gunstiger positie dan nu. Het kan dan op meer concessies rekenen van Rusland, vooral als het de middelen zou hebben om naar de Krim door te stoten mocht Rusland vasthouden aan onredelijke eisen.

Oproepen tot onderhandelen

Ook China heeft tijdens het bezoek van president Xi Jinping aan Rusland voor onderhandelingen gepleit en is met een ‘vredesplan’ gekomen, dat, niet verrassend, veel overeenkomsten vertoont met Russische ‘vredesplannen’. Verder wierp Turkije zich op als mogelijke bemiddelaar en ook de Franse president Macron riep, na een gesprek met Xi, nog maar eens op tot onderhandelingen en vrede. En president Lukashenko van Belarus zou zelfs hebben opgeroepen alle kernwapens op een hoop te gooien en te vernietigen. Dat laatste is misschien nog niet eens zo’n slecht idee. Het Westen kan dan zonder angst voor een Russisch kernwapen gewoon alle wapens naar Oekraïne sturen die het nodig heeft om te winnen. Ook de Braziliaanse president Lula voegde zich in het koor en vindt dat er moet worden onderhandeld in plaats van meer wapens te leveren aan Oekraïne.

Kortom, aan oproepen tot onderhandelen is nog steeds geen gebrek, ondanks de duidelijke keuze van het Westen om Oekraïne te helpen (een deel van) zijn grondgebied te bevrijden. Vaak pleiten mensen voor onderhandelingen in plaats van het huidige beleid van wapensteun aan Oekraïne. Naast diverse landen die daartoe oproepen, zijn de afgelopen maanden hiervoor verschillende pleidooien gedaan in de media en op social media. In landen als Duitsland en Oostenrijk is men meer dan hier verdeeld over de vraag wat te doen: wapens sturen of inzetten op onderhandelingen? Toen Zelensky onlangs het Oostenrijkse parlement toesprak was naast de extremistische FPO ook de helft van de sociaal-democraten afwezig, omdat ze vonden dat Oostenrijk zich neutraal moet opstellen.

Doorvechten

Het bepleiten van onderhandelingen en stoppen met wapensteun kan verstrekkende gevolgen hebben, en druist in tegen de doelstelling van het Westen en de NAVO om de Oekraïense soevereiniteit te helpen beschermen. Het komt zeker neer op een Russische overwinning, daar Poetin wel nog aan wapens kan komen en ze laten produceren, en hij meer manschappen kan mobiliseren (met de nodige dwang). Dat mensen dit na alle Russische misdaden en moordzucht die we de afgelopen 14 maanden hebben gezien nog ‘vrede’ durven te noemen is meer dan absurd. 

Daarbij lijkt men niet te beseffen dat Oekraïne zich nooit zal overgeven. Wanneer je weet dat leven onder Russische bezetting een hel op aarde is, met grootschalige martelpraktijken, altijd het risico opgepakt of direct gedood te worden, geen vrijheid of veiligheid, dan zullen velen kiezen voor blijven doorvechten ook wanneer ze weinig kans maken. De Oekraïners zullen altijd strijd blijven leveren, die alleen maar bloediger (want ongelijker) zal worden, en zich zal uitbreiden over steeds grotere delen van het land als de Russen verder weten op te rukken.

Trollenfabrieken

De westerse wapens hebben al vele mensenlevens gespaard doordat Oekraïne hiermee stand kon houden en op sommige plekken de Russen zelfs flink wist terug te dringen. ‘Wapens = meer doden’, en ‘onderhandelingen = minder doden en een stap richting vrede’ getuigt van een hemeltergende naïviteit, het doet denken aan een pleidooi voor gratis geld en bier voor iedereen. Gelukkig trappen de meeste westerse politici hier niet in, maar veel populistische partijen, ook ter linkerzijde, zijn er wel gevoelig voor. Russische propaganda speelt daarin een niet onbelangrijke rol. Zoals achteraf bleek dat Russen betrokken waren bij de felle Nee-campagne in het Oekraïne referendum, dat ze de Amerikaanse verkiezingen hebben beïnvloed en Trump gesteund, en o.a. via trollenfabrieken de polarisatie in het Westen aanwakkeren.

Zwichten

Maar ook de redelijke en gematigde politici die Oekraïne een warm hart toedragen zijn er niet ongevoelig voor. Ze laten zich nog altijd teveel bang maken door de Russische nucleaire dreigementen, die afgelopen maand weer even toenamen, totdat Xi er een einde aan maakte. Rusland heeft zoals betoogd veel belang bij een patstelling, een oorlog die zich jaren voortsleept en geen duidelijke winnaar kent. In een ijzersterk commentaar in de Volkskrant van 2 weken geleden vatte Arnout Brouwers het als volgt samen:

“Er is maar één ding gevaarlijker dan het negeren van Ruslands dreigementen en dat is ervoor zwichten. Nu Poetin zich opmaakt voor een eindeloze oorlog, die in zijn voordeel werkt, is het belangrijk dat het Westen wapens gaat sturen waarmee Oekraïne een verschil kan maken op het slagveld.”

Rusland dreigt met kernwapens omdat dat effect heeft, omdat het Westen zich laat intimideren, omdat het Westen zich daardoor beperkingen oplegt – ondanks de retoriek dat men Oekraïne zal helpen en geven wat nodig is zolang als nodig is – waardoor er mogelijk niet genoeg wordt geleverd om Oekraïne een substantieel deel van zijn gebieden te laten bevrijden en zo de voorwaarden te creëren voor onderhandelingen die echt wat kunnen opleveren. Dat is althans de conclusie die je uit de uitgelekte Pentagon documenten zou kunnen trekken, aldus wederom Brouwers in de Volkskrant. Daarin wordt de verwachting uitgesproken dat het Oekraïense offensief slechts een zeer beperkt resultaat zal hebben. Het is een beetje als met het gijzelen van computernetwerken: het werkt omdat we eraan toegeven en het geld aan de criminelen geven in plaats van meer te investeren in betere beveiliging.

Rode lijnen

Er zijn in de afgelopen 14 maanden talloze zogenaamde ‘rode lijnen’ van de Russen overschreden, niet in de laatste plaats door Oekraïne zelf, dat er niet voor terugdeinsde diep in Rusland zelf aan te vallen, de Krimbrug in oktober flink heeft beschadigd (een belangrijk prestige object en dus vernedering voor Poetin persoonlijk), en precies een jaar geleden Ruslands grootste oorlogsschip de Moskwa tot zinken heeft gebracht. Begin oktober, een dag nadat Rusland de vier Oekraïense provincies waarvan het delen in handen heeft annexeerde en tot Russisch grondgebied verklaarde (en eraan toevoegde dat die nu dezelfde status hebben als wanneer Rusland zelf wordt aangevallen), heroverde Oekraïne het strategisch gelegen Lyman. Er gebeurde niks speciaals. Ook na de tankleveringen waarvan men lange tijd zei dat die te risicovol waren gebeurde er niks speciaals. Deze oorlog nog lang laten voortduren door Oekraïne niet genoeg te geven om de Russen flink terug te dringen, is gevaarlijker dan nu nog wat meer tanks en pantservoertuigen te sturen, gecombineerd met lange afstandsraketten en/of westerse straaljagers. En het scheelt veel extra Oekraïense doden. We kunnen nog veel van hun moed en vastberadenheid leren.  

Ratna Pelle

Oekraïne: wanneer beginnen de vredesonderhandelingen?

Iedere oorlog eindigt aan de onderhandelingstafel, tenzij één van beide partijen totaal verslagen wordt en zijn gebied door de ander wordt overgenomen. Als dat niet het geval is, dan zal er vroeg of laat een vredesverdrag moeten worden getekend, of tenminste een wapenstilstandsverdrag. Mensen die tegen het sturen van almaar zwaardere wapens naar Oekraïne zijn, beweren dat daarvan de vrede niet dichterbij komt en eisen onmiddellijke onderhandelingen om verdere ellende te voorkomen. Afgelopen zaterdag demonstreerden in Berlijn tienduizend of meer mensen hiervoor, op initiatief van radicaal-links maar met deelname van ook extreemrechtse demonstranten. In Nederland pleitte twee maanden geleden al de ‘Golfgroep’ voor hetzelfde in een open brief, evenals Harry van Bommel en een aantal andere (enigszins) bekende Nederlanders.

In de komende artikelen ga ik verder in op deze steeds weer terugkerende oproep.

Bereidheid

Westerlingen houden van onderhandelingen. Als er wordt gepraat, wordt er niet gevochten en vallen er dus geen doden en worden geen steden gebombardeerd. Tijdens onderhandelingen probeer je dichter bij elkaar te komen: Je luistert naar de ander, probeert elkaars wensen en angsten te begrijpen, ziet dat er een mens tegenover je zit en geen monster. Het was dan ook te verwachten dat in het Westen mensen zouden opstaan die roepen om onderhandelingen in plaats van het sturen van ‘almaar meer en zwaardere wapens die alleen maar tot meer bloedvergieten zullen leiden’.

Vredesonderhandelingen hebben alleen zin als aan een aantal voorwaarden wordt voldaan, en dat wordt vaak vergeten door degenen die hiervoor pleiten. De aard van zo’n verdrag en de concessies die worden gedaan door de partijen, zijn voor een groot deel het gevolg van de situatie op het slagveld.

Terwijl het front al enige tijd vrijwel stil ligt, piekert Rusland er niet over zich terug te trekken en lijkt de vier ‘geannexeerde’ Oekraïense provincies inpikken het minimale dat men wil bereiken, terwijl het voor Oekraïne ondenkbaar is een deel van zijn grondgebied op te geven aan een meedogenloze agressor in ruil voor ‘vrede’.

Op het eerste gezicht lijkt het oproepen tot onderhandelingen (in plaats van het blijven sturen van wapens) redelijk en constructief, maar in feite wordt het Russische geweld beloond en partij gekozen voor de agressor.

Een belangrijke voorwaarde voor het slagen van onderhandelingen is een oprechte bereidheid tot vrede. Wil men echt een einde aan het conflict, ook als de doelen niet (allemaal) zijn behaald? Wil men wel naar de ander luisteren en gunt men die ook iets? Denken de partijen dat ze met onderhandelingen meer kunnen bereiken dan met doorvechten? Ook belangrijk: welk belang kun je hebben bij tijdelijke onderhandelingen, die je vervolgens kunt laten mislukken zodra je legers weer versterkt zijn, waarna de gevechten worden hervat?

Onderhandelingen hebben pas een reële kans wanneer beide partijen op het slagveld niet meer vooruit komen en geen kansen meer zien daar iets aan te veranderen. De kosten van het doorvechten blijken hoog en staan dan niet in verhouding tot de baten. De steun in eigen land voor de oorlog moet afbrokkelen, je moet meer te verliezen dan te winnen hebben. Ook is er een minimum aan vertrouwen nodig, bijvoorbeeld omdat je weet dat de ander ook belang heeft bij het slagen van de onderhandelingen.

Ingegraven

Dat lijkt nu geenszins het geval. Beide landen hebben offensieven aangekondigd en denken nog te kunnen winnen. Er staat ook voor beide veel op het spel. Rusland zou op zich gewoon kunnen stoppen met de oorlog, maar die wordt er – met dank aan de propaganda en censuur – nog altijd breed gesteund en Poetin zou dat uiteraard politiek niet overleven. Hij en het Kremlin hebben zich diep ingegraven in propaganda over deze ‘existentiële strijd’ met de ‘satanische krachten’ van het ‘verdorven Westen’. In Russische talkshows klinkt dagelijks dreigende taal richting NAVO. In donderspeeches wordt Rusland voorbereid op een lange oorlog met zware offers. De eisen die men stelt zijn maximalistisch en volkomen onaanvaardbaar voor Oekraïne, het Westen en enige internationale rechtsorde. Rusland wil minimaal de vier geannexeerde provincies in handen houden (en krijgen) en voorkomen dat Oekraïne lid wordt van de NAVO.

Oekraïne heeft uiteraard nog veel meer te verliezen: zijn onafhankelijkheid en vrijheid. In de door Rusland bezette gebieden worden dagelijks oorlogsmisdaden gepleegd zoals martelingen, gedwongen deportaties, verkrachtingen. Alles wat waardevol is wordt geroofd of kapotgemaakt. Niet bezette steden worden dagelijks beschoten. Bezette gebieden worden totaal gerussificeerd, d.w.z. alles wat Oekraïens is of eraan doet denken wordt uitgewist, mensen krijgen gedwongen Russische paspoorten, kentekens, internet, tv, media en onderwijs, en moeten met Russisch geld betalen. Hier niet aan meedoen is verboden en er wordt keihard opgetreden tegen ‘collaborateurs’ met de vijand. Zelfs straatnamen en plaatsnamen worden hernoemd. In Marioepol moesten kinderen verplicht Russische soldaten bedanken en entertainen.

Afstand doen van de nu door Rusland bezette gebieden betekent het verlies van bijna 20% van zijn grondgebied, waaronder veel zware industrie, delfstoffen en vruchtbare landbouwgrond, een lange kuststrook met grote strategische waarde. Miljoenen mensen leven daar nu in onmenselijke omstandigheden, vaak in kapotte huizen zonder verwarming en toegang tot essentiële voorzieningen, in voortdurende angst voor Russische militairen die met totale willekeur opereren. Onderhandelingen op basis van de status quo zouden deze situatie gedogen en legitimeren, en beloont de Russische agressie.

Voor Rusland is een bevroren frontlijn in Oekraïne niet ongunstig, dus waarom zou men concessies doen voor echte vrede? Na een staakt-het-vuren langs de huidige frontlijn zouden nieuwe eisen opduiken en indien niet ingewilligd zou men het conflict op een later moment hervatten. Zo’n bevroren frontlijn is uiteraard wel ongunstig voor Oekraïne en houdt het kwetshaar, en de kans (een deel van) het gebied erachter ooit nog terug te krijgen zal steeds kleiner worden.

Wanneer je gaat onderhandelen is de kans op een dergelijke patstelling levensgroot. Daarmee is vrede geen stap dichterbij gekomen al lijkt dat op het eerste gezicht misschien wel zo. Er moet dus een sterke drijfveer zijn voor de Russen om verder te gaan en concessies te willen doen voor een vredesverdrag. Maar daar lees je zelden over in de pleidooien voor onderhandelingen. Men lijkt een totaal ongefundeerd vertrouwen te hebben dat onderhandelingen (en dan vaak ook nog in plaats van wapenleveranties aan Oekraïne, wat de krachtsverhoudingen ten gunste van de Russen doet verschuiven) een eigen dynamiek zullen volgen met een acceptabel vredesverdrag als automatische uitkomst.

Voorwaarden

Onderhandelen doe je daarom best vanuit een positie van kracht, zodat je eisen kunt stellen en voorwaarden kunt afdwingen die tot een werkbare oplossing leiden. Bij een schurkenstaat als Rusland hoef je niet op redelijkheid te rekenen; in Poetins ogen heeft Oekraïne helemaal geen bestaansrecht en hij deinst niet terug voor een paar duizend (of honderdduizend) doden meer of minder en de meest vreselijke oorlogsmisdaden.

Dus wat zou Rusland op dit moment drijven tot het sluiten van een compromis en erkennen van Oekraïense onafhankelijkheid? Mensen die voor onderhandelingen pleiten in dit stadium hebben hier geen goed antwoord op, en de oproepen en opiniestukken die met regelmaat verschijnen gaan nooit in op de vraag onder welke voorwaarden men zou moeten onderhandelen en wat het minimum is waaraan Oekraïne en het Westen moeten vasthouden. Men gaat uberhaupt doorgaans niet in op de inhoud van de onderhandelingen.

Om maar een paar voorbeelden te noemen van alleszins redelijke voorwaarden: Wanneer er wordt gepraat over vrede zou je willen kunnen eisen dat de miljoenen door Rusland gedwongen gedeporteerde mensen terug kunnen keren naar Oekraïne, inclusief de tienduizenden ontvoerde kinderen, dat de Oekraïners in de nog door Rusland bezette gebieden in vrijheid kunnen leven en hun eigen (Oekraïense) identiteit mogen hebben. Je zou eigenlijk ook herstelbetalingen willen eisen voor de circa 800 miljard euro aan schade, dat oorlogsmisdadigers worden uitgeleverd, en je zou voorwaarden willen die het voor Rusland onmogelijk of althans zeer onaantrekkelijk maken om nog eens aan te vallen. Je zou willen dat Rusland de grootste kerncentrale teruggeeft aan Oekraïne en Oekraïense schepen weer vrij hun graan laat uitvoeren. En dan hebben we het nog niet over teruggeven van op zijn minst een deel van het flinke stuk land dat ze nu nog in handen hebben, bijvoorbeeld de landstrook in het zuiden. Rusland zal niet vrijwillig aan dergelijke eisen willen voldoen, waarom zou het?

Mensen die denken dat er op grond van de huidige situatie op het slagveld een goede, duurzame vrede uit te onderhandelen valt zijn hopeloos naïef. Of ze zijn werkelijk bereid Oekraïense onafhankelijkheid en levensvatbaarheid op te offeren in ruil voor betere relaties met Rusland. En vinden het vervolgens ook niet zo erg als Rusland in andere ex-Sovjetstaten gaat huishouden. En hoe moeten we reageren als men een stukje land afpakt (klein stukje maar, om te beginnen) van bv. Finland? Dat is zeker ook geen oorlog waard.

En wat te denken van allerhande vormen van hybride oorlogsvoering en chantage (zoals cybercrime en cyber warfare), van beïnvloeding van onze politiek en besluitvorming? Er komt steeds meer naar buiten over hoe Rusland Westerse politici betaalde, bewuste propagandacampagnes opzette, tot op het hoogste niveau wist door te dringen in politiek gevoelige informatie door spionage activiteiten. Een deel van het probleem met nepnieuws en extreemrechts populisme is zeker door Rusland veroorzaakt, dat bewust op versterken van de sentimenten op de radicale flanken heeft ingezet om verdeeldheid te zaaien.

De afgelopen jaren is eindeloos geprobeerd te praten met Rusland en alles in redelijkheid op te lossen. Het Westen wilde geen oorlog riskeren voor de Krim en de Donbas in 2014, niet voor Zuid-Ossetië, niet voor Transnistrië, niet voor de inmenging in Syrië. Steeds probeerden we het op te lossen met praten en/of sancties, waarbij de sancties relatief mild waren en het gevoel van ‘business as usual’ niet wegnamen. En zo kwam het dat Willem Alexander nog in Sotsji gezellig proostte met Poetin, Gerhard Schröder zelfs goede maatjes was met Poetin en zowel Duitsland als Frankrijk geregeld contact met hem hadden (dit liep aanvankelijk ook nog door tijdens de invasie, maar werd na de gruwelijke oorlogsmisdaden in Boetsja gestopt). Al sinds 2014 werd geprobeerd de ‘Oekraïne-crisis’ in goed overleg op te lossen. Via het Normandië-overleg hebben Rusland, Oekraïne, Frankrijk en Duitsland tot in februari 2022 over uitvoering van de Minsk Akkoorden van 2014-2015 onderhandeld zonder succes. Akkoorden die de illegale Russische bezetting en annexatie van de Krim nog buiten beschouwing lieten.

Zoals de eindredacteur van het ZDF zaterdag op Nieuwsuur zei: als je een verkrachter in bed hebt liggen ga je niet zeggen ‘Laten we hiermee stoppen en onderhandelen hoe het verder moet’, maar ‘Weg uit mijn bed en mijn kamer! Daarna kunnen we praten over wat je probleem is.’ (Eigenlijk hem laten arresteren en berechten, maar bij Poetin zal dat moeilijk te verwezenlijken zijn.)

Ratna Pelle